Nồi cơm điện: Phát minh nhỏ mang đến cách mạng lớn trong bếp

Theo Atlas Obscura, nồi cơm điện tự động là phát minh mang tính cách mạng của Nhật Bản giữa thế kỷ 20. Nó biến việc nấu cơm vốn tốn công sức thành một thao tác đơn giản: đong gạo, thêm nước, rồi nhấn nút. Chỉ cần đong đúng lượng gạo và nước, những chiếc máy nhỏ bé này sẽ dừng nấu vào đúng thời điểm và cho ra nồi cơm ngon dẻo chuẩn chỉnh.

Nhưng để tạo ra được một chiếc nồi thần kỳ như vậy là hành trình nhiều thập kỷ, với vô số nỗ lực sáng tạo của các tập đoàn công nghệ hàng đầu Nhật Bản. Họ từng cạnh tranh khốc liệt để đưa nồi cơm điện ra thị trường. 

Trong quá trình đó, một cách vừa bất ngờ lại vừa logic, người phụ nữ đóng vai trò rất quan trọng. Các bà nội trợ hiếm khi được ghi danh trong lịch sử phát minh, nhưng trong câu chuyện về chiếc nồi cơm điện, họ - những người có lẽ sử dụng thiết bị này nhiều nhất - chính là nhân vật then chốt.

Những ý tưởng sơ khai

Nấu cơm như gánh nặng hằng ngày của phụ nữ Nhật xưa. Suốt hàng thế kỷ, người Nhật nấu cơm bằng kamado - một loại bếp lò hình hộp, tương tự bếp củi của Việt Nam, phía trên đặt nồi sắt nặng trịch (gọi là hagama). Mỗi sáng, phụ nữ Nhật phải dậy từ lúc gà gáy, mất hàng tiếng đổ mồ hôi để chuẩn bị nồi cơm.

Theo cây bút ẩm thực Makiko Itoh, mãi đến năm 1923, ý tưởng nồi cơm điện đầu tiên mới xuất hiện, khi Mitsubishi Electric tung ra một mẫu công nghiệp đơn giản. Tới thập niên 1930, quân đội Nhật đã dùng nồi nấu đa năng ngoài chiến trường. Nhưng với gia đình, nồi cơm điện vẫn còn xa vời, mà kỳ vọng lại rất cao. 

"Người Nhật cực kỳ khắt khe với nồi cơm của mình. Gạo Nhật khi nấu ngon sẽ có phần tinh bột chuyển hóa nhẹ thành đường nên có vị ngọt thanh" - Itoh giải thích với tác giả Anne Ewbank của Atlas Obscura. Thêm vào đó là độ dẻo, độ tơi, độ ẩm - tất cả đều rất khó đạt được nếu không có sự kiểm soát cực kỳ chính xác.

Trong một góc bảo tàng Sony ở Shinagawa, có một hiện vật được trưng bày trang trọng với lời giới thiệu: 

"Nồi cơm điện (nguyên mẫu năm 1945). Sau Thế chiến II, việc chấm dứt sản xuất phục vụ chiến tranh tạo ra một lượng điện và vật liệu dư thừa tạm thời, từ đó khơi nguồn ý tưởng cho Masaru Ibuka - nhà sáng lập Sony - chế tạo những vật dụng phục vụ đời sống hằng ngày. Nồi cơm điện khi ấy là một sản phẩm hết sức thô sơ: chỉ gồm các điện cực bằng nhôm gắn lại với nhau và nối vào đáy một thùng gỗ. Kết quả nấu cơm phụ thuộc rất lớn vào độ dao động của dòng điện, loại gạo sử dụng và lượng nước cho vào, dẫn đến cơm thường bị sống hoặc nhão. Vì vậy, dù chưa bao giờ được đưa ra thị trường, đây vẫn là một thất bại đầu tay đáng nhớ của Viện Nghiên cứu viễn thông Tokyo - tiền thân của Sony".

Ibuka từng kể ông vẫn nhớ những ngày "ngồi ăn hết chén cơm dở này đến chén cơm dở khác", trước khi chính thức từ bỏ giấc mơ nồi cơm điện, nhường cuộc chơi cho các hãng điện tử Nhật khác.

Toshiba làm nên cách mạng

Hãy tưởng tượng "cắm cơm" xong vẫn phải túc trực bên cạnh, can thiệp vào thiết bị khi cần thiết. Đó chính là bài toán lớn nhất của nồi cơm điện sơ khai. Bước đột phá - một chiếc nồi điện nấu cơm hoàn toàn tự động - đến từ một nhân viên bán hàng của Toshiba, ông Shogo Yamada.

Những năm 1950, khi đi khắp Nhật để quảng bá máy giặt, ông hỏi các bà nội trợ: "Việc gì mệt nhất mỗi ngày?" và câu trả lời ông nhận được nhiều nhất là "nấu cơm ngày ba lần". Tuy nhiên, theo nhà nghiên cứu Helen Macnaughtan, ban lãnh đạo Toshiba khi đó coi nhẹ nồi cơm điện, vì Mitsubishi và Matsushita (sau này là Panasonic) đều từng thất bại. Hơn nữa, họ nghĩ: "Phụ nữ mà không dành thời gian nấu cơm là dở rồi". Itoh bổ sung: "Tất cả người quyết định đều là đàn ông - và hầu như chẳng ai từng vào bếp".

May mắn đến với Yamada khi một người bạn là thợ sửa máy nước nóng Yoshitada Minami đến xin việc. Yamada giao lại nhiệm vụ nghiên cứu ý tưởng nồi cơm điện cho Minami. Và vì nấu cơm là "việc của phụ nữ", Minami lại giao phần nghiên cứu... cho vợ, Fumiko.

Minami có kỹ thuật, còn Fumiko mới là người biết nấu cơm. Mỗi ngày, bà nấu cơm bằng bếp củi nuôi sáu đứa con. Fumiko nghiên cứu tất cả nồi điện có mặt trên thị trường lúc bấy giờ và cuối cùng phát hiện ra, mấu chốt nằm ở chỗ: khi nước cạn, nhiệt độ trong nồi sẽ vượt 100°C - đó là lúc cần tự động ngắt điện. Thế là Toshiba cung cấp cho nhóm nghiên cứu công tắc lưỡng kim - khi đạt nhiệt độ, nó sẽ uốn cong và ngắt mạch.

Fumiko nấu thử đủ mọi điều kiện: trên mái nhà, ngoài nắng, buổi sáng lạnh giá. Các con của bà cũng tham gia đóng góp vào nghiên cứu bằng cách thử thành phẩm. "Mấy sản phẩm đầu tệ lắm. Cơm khét, cơm sống đủ cả" - Aiji Minami, con trai út nhà Minami, nhớ lại và chia sẻ trong một video phỏng vấn với BBC.

Một ngày, Fumiko phát hiện vấn đề nằm ở chỗ làm sao giữ nhiệt trong nồi. Khi đó, Yamada chợt nhớ rằng ở Hokkaido, người ta ủ nồi bằng ba lớp sắt. Cuối cùng, mẫu nồi cơm điện tự động đầu tiên của Toshiba ra đời năm 1955. "Cha tôi mang chiếc nồi cơm điện hoàn chỉnh về nhà lúc nửa đêm và đánh thức mọi người dậy. Nó nấu cơm ngon lắm" - Aiji Minami kể.

Ban đầu, nồi quá đắt, khiến các bà nội trợ e ngại. Nhưng sau khi Yamada trình diễn nồi nấu cả takikomi gohan - món cơm nêm nước tương dễ cháy đáy - ai nấy đều mê. Chỉ trong vòng một năm, Toshiba sản xuất 200.000 nồi mỗi tháng.

Chia sẻ với The Atlantic, giáo sư Yoshiko Nakano, chuyên gia quản lý tại Đại học Khoa học Tokyo và tác giả cuốn Where There Are Asians, There Are Rice Cookers (Ở đâu có người châu Á, ở đó có nồi cơm điện), cho biết với các gia đình lao động ở Đông Á, nồi cơm điện là phát minh "giải phóng sức lao động" đúng nghĩa, thậm chí còn "đáng đồng tiền bát gạo" hơn cả tivi hay tủ lạnh. Bởi lẽ, nó đã giúp không ít phụ nữ thoát khỏi cảnh đứng bếp mòn mỏi hàng giờ chỉ để… canh cơm chín.

"Các bà nội trợ đã gửi hàng đống thư cảm ơn. Cha tôi cho mẹ tôi xem vài bức đáng chú ý trong số đó. Lúc đó, tuy đang bệnh nằm trên giường, bà đã bật khóc khi đọc được chúng" - Aiji Minami cho biết.

"Cuộc chiến" nồi cơm toàn cầu

Theo Atlas Obscura, thành công của Toshiba khiến Matsushita (Panasonic) không thể ngồi yên. Matsushita từng là ông vua thiết bị gia dụng, nên việc bị Toshiba "cướp hào quang" là nỗi nhục. Chủ tịch Konosuke Matsushita đã mắng nhân viên Tatsunosuke Sakamoto đến mức ông này suýt... nghĩ quẩn.

Nhưng Sakamoto đam mê nồi cơm điện. Ông mơ vươn ra thế giới. Thách thức là: làm nồi chỉ một lớp, dùng ít kim loại, giảm giá thành. Năm 1956, họ tung ra mẫu EC-36. Ba năm sau, Sakamoto hợp tác với doanh nhân Hong Kong William Mong - qua đó tinh chỉnh nồi theo khẩu vị người Hoa và mở rộng ra châu Á, Trung Đông và cộng đồng người châu Á toàn cầu. Hiện nay, Bảo tàng Smithsonian (Mỹ) vẫn còn lưu giữ một chiếc nồi cơm hiệu Matsushita - đơn giản, một nút, có chế độ giữ ấm.

Đầu những năm 1970, nồi cơm điện bắt đầu xuất hiện tại các cộng đồng gốc Á ở Mỹ, từ South Carolina, Louisiana, đến các gia đình thích ẩm thực châu Á thời kỳ hippie. Tại Nhật, chỉ vài năm sau khi ra đời, nồi cơm điện đã có mặt tại hơn 50% hộ gia đình.

Nồi cơm điện đã trải qua nhiều cải tiến từ thiết kế ban đầu của vợ chồng Minami. Các nhà sản xuất nhanh chóng thêm chức năng giữ ấm cơm lâu, giúp tiết kiệm thời gian nấu. Năm 1979, vi mạch được thêm vào, điều chỉnh nhiệt độ và thời gian nấu theo loại và lượng gạo. Tiếp theo là công nghệ đốt nóng trong (IH), hay còn gọi là gia nhiệt cảm ứng/cảm ứng điện từ, vào năm 1988; và nấu áp suất năm 1992.

Ngày nay, nồi cơm điện phát triển với nhiều công nghệ phức tạp hơn. Một số mẫu cao cấp từ các thương hiệu như Vermicular hay Balmuda thậm chí còn mô phỏng vị cơm nấu bằng bếp củi cổ điển. Toshiba cũng đã quay lại đường đua - mẫu nồi của họ năm 2016 được thiết kế mô phỏng cách nấu của bếp kamado truyền thống.

Biên tập viên công nghệ Vlad Savov của Bloomberg cho biết anh phát cuồng với hệ thống hút chân không của nồi Toshiba - nó có thể hút hết không khí trong hạt gạo ra để nước ngấm sâu hơn, cơm bông tơi hơn. Còn Panasonic thì khoe nồi nấu siêu dày, nhiều lớp, phủ cả lớp kim cương.

Nhưng dẫu hiện đại đến đâu, với nhiều người, mẫu nồi đơn giản, một nút, tự động ngắt vẫn là lựa chọn tối ưu. Cứ theo đánh giá của người tiêu dùng trên Amazon mà kể, nồi cơm giá khoảng 20 đô la vẫn hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ, thậm chí trong thời gian ngắn hơn rất nhiều so với các mẫu đắt tiền, không cần đến các công nghệ phức tạp.

Những người phụ nữ Nhật cặm cụi nấu cơm bằng bếp củi khi xưa cũng đâu đòi hỏi gì nhiều hơn thế.