Bỏ độc quyền vàng miếng: Đừng kỳ vọng quá cao

Tại buổi làm việc với Ban Chính sách, chiến lược trung ương về cơ chế, chính sách quản lý hiệu quả thị trường vàng ngày 28-5, Tổng Bí thư Tô Lâm nhắc tới yêu cầu xóa bỏ thế độc quyền Nhà nước trong sản xuất vàng miếng. 

Việc này trên nguyên tắc Nhà nước vẫn quản lý nhưng cho phép nhiều doanh nghiệp đủ điều kiện tham gia, nhằm tạo môi trường cạnh tranh bình đẳng, đa dạng nguồn cung và ổn định giá.

Ông Tô Lâm cũng đề nghị sớm điều chỉnh nghị định 24/2012 (nghị định 24) theo hướng thị trường hóa có kiểm soát và lộ trình, nhằm tạo kết nối hiệu quả giữa thị trường trong nước và quốc tế.

Điều này dẫn đến kỳ vọng rằng bỏ độc quyền Nhà nước trên thị trường vàng sẽ giải quyết được tình trạng giá vàng đang chênh lệch từ 14 đến gần 18 triệu đồng so với giá vàng quốc tế trong thời gian vừa qua. Kỳ vọng đó có hợp lý không?

Trước hết, cần quay ngược thời gian về những gì diễn ra trước khi xuất hiện nghị định 24.

12.000 doanh nghiệp kinh doanh và xuất nhập vàng

Trước khi nghị định 24 của Chính phủ về quản lý hoạt động kinh doanh vàng được ban hành, hoạt động mua bán vàng miếng được thực hiện tại khoảng 12.000 doanh nghiệp, cửa hàng nhỏ lẻ.

Năm 2000, Ngân hàng Nhà nước (NHNN) cho phép các tổ chức tín dụng có giấy phép hoạt động ngoại hối được huy động vốn bằng vàng. Với chính sách này, số dư huy động vàng của các tổ chức tín dụng vào cuối 2012 lên gần 97 tấn, ước tính chiếm khoảng 6% tổng phương tiện thanh toán vào cuối năm 2011. 

Như vậy, trước khi nghị định 24 ra đời, quy định cho phép huy động vốn bằng vàng khiến vàng trên thực tế đã đóng một phần chức năng tiền tệ. Một số chuyên gia gọi đó là "vàng hóa" trong hệ thống ngân hàng, hay "vàng hóa" trong nền kinh tế.

Ngày 10-10-2011, NHNN ban hành hai quy định mới nhằm ngăn chặn hoạt động đầu cơ vàng: cấm ngân hàng thế chấp, cầm cố vàng cho mục đích đầu cơ và áp dụng hệ số rủi ro đối với các khoản cho vay được bảo đảm bằng vàng lên tới 250%.

Tại diễn đàn Quốc hội sáng 25-11-2011, Thống đốc NHNN Nguyễn Văn Bình tuyên bố: "Kể từ giờ phút này trở đi, SJC trở thành nhãn hiệu vàng của NHNN".

Tháng 4-2012, Chính phủ ban hành nghị định 24 quy định người dân vẫn được sở hữu, tức được mua bán, cho, tặng, gửi... nhưng không được sử dụng vàng miếng làm phương tiện thanh toán.

Như vậy trước nhất, nghị định 24 là nhằm chấm dứt việc sử dụng vàng làm phương tiện thanh toán, chứ không giải quyết câu chuyện chênh lệch giá vàng với quốc tế.

Trên thực tế, khi nhu cầu vàng trong dân tăng mạnh, còn nguồn cung bị hạn chế sau khi NHNN độc quyền sản xuất vàng miếng, giá vàng nội địa tất yếu sẽ tăng nhiều hơn so với mức tăng giá quốc tế - nơi nguồn cung ít bị hạn chế hơn.

Thực tế ở nhiều nước, bao gồm một số nước nhập vàng nhiều mấy năm gần đây như Trung Quốc, khi giá vàng quốc tế tăng mạnh, chênh lệch giá vàng trong nước với quốc tế cũng mở rộng ra, nhiều lúc trên 5%, chỉ là không lớn như ở ta.

Như vậy, muốn giải bài toán này, cần phải tăng cung vàng cho thị trường, dù có độc quyền hay không. Nhưng tăng cung vàng cho thị trường không phải là một bữa trưa miễn phí.

Trong một nền kinh tế thị trường hoàn hảo giả định, chỉ cần Nhà nước cho phép nhập vàng, gia công thành vàng miếng để bán ra thị trường cho đến khi giá bằng giá quốc tế thì sẽ xóa được chênh lệch. Nhưng đời thực không đơn giản như vậy. Nhập khẩu vàng quy mô lớn đi kèm những rủi ro nhất định đối với ổn định kinh tế do mua vàng sẽ phải dùng ngoại tệ.

Dù một số doanh nghiệp cho rằng họ có thể tự cân đối được ngoại tệ để nhập vàng, không cần hỗ trợ từ dự trữ ngoại hối, nhưng ngay cả như vậy, cung ngoại tệ trên toàn thị trường vẫn sẽ chịu sức ép không nhỏ. 

Bất ổn tỉ giá sẽ ảnh hưởng đến nhiều mặt của nền kinh tế, và tạo ra chính áp lực khiến người ta đổ đi mua tài sản dự phòng như vàng, với nguy cơ tạo ra một vòng lặp xuống đáy không thể kiểm soát.

Còn nếu chỉ nhập vàng cầm chừng, không để ảnh hưởng lớn đến tỉ giá thì mục tiêu thu hẹp chênh lệch giá vàng trong nước với quốc tế cũng sẽ "cầm chừng" như vậy. Với nguồn lực dự trữ ngoại hối còn hạn chế thì giải quyết bài toán chênh lệch giá vàng là không dễ.

Nên hành xử thế nào?

Những thảo luận ở trên cho thấy cơ chế độc quyền sản xuất vàng không giải quyết được chênh lệch giá vàng, và duy trì nó cũng không còn nhiều ý nghĩa khi các quy định khác về chấm dứt việc sử dụng vàng làm phương tiện thanh toán vẫn được duy trì. Vậy thì bỏ độc quyền vàng cũng không sao.

Vấn đề cốt lõi là không nên xem đó như phép màu giải quyết những câu chuyện bất cập khác trên thị trường vàng, bao gồm chênh lệch giá vàng hay chuyện một số vi phạm của các công ty kinh doanh vàng, bao gồm có dấu hiệu vi phạm quy định phòng chống rửa tiền, được nêu lên trong vài tuần qua.

Bỏ độc quyền sản xuất vàng miếng không giúp các công ty không còn sai phạm nữa, cũng không tự nhiên giải quyết những vấn đề của thị trường vàng hiện nay. Đó là điều cần làm rõ với người dân, đại biểu Quốc hội hay các nhà hoạch định chính sách.

Thế khó của thị trường vàng hiện nằm ở ba vấn đề. Một, nguồn lực dự trữ ngoại hối của Việt Nam còn mỏng, không dễ dàng xuất nhập tùy ý để thu hẹp chênh lệch giá vàng mỗi khi nhu cầu vàng trong nước tăng cao - điều thường diễn ra khi giá vàng quốc tế tăng mạnh. 

Hai, việc người dân chuộng vàng và nhiều công ty kinh doanh vàng cố tình lách quy định tưởng là chặt chẽ về kinh doanh vàng và phòng chống rửa tiền khiến dòng tiền ngầm trên thị trường này trở nên phức tạp. 

Ba, cơ chế để quyết định nhập xuất vàng một cách minh bạch, hợp lý và cân đối nguồn lực quốc gia vẫn chưa rõ ràng. Nếu không cẩn thận, độc quyền sản xuất vàng sẽ biến tướng thành độc quyền nhóm về quota nhập vàng, điều từng xảy ra trong quá khứ.

Điều chỉnh nghị định 24 vì vậy phải nhắm vào tạo hành lang pháp lý tốt hơn để xử lý ba vấn đề trên. Nhưng vấn đề thực thi chính sách cũng là một vấn đề. 

Không phải chúng ta không có quy định về giám sát và phòng chống rửa tiền, nhưng những diễn biến vừa qua cho thấy quy định là một chuyện, người ta có làm theo và Nhà nước có đủ năng lực đảm bảo quy định được thực thi hay không là chuyện khác.

Câu chuyện về vàng phức tạp, âu cũng là vì người dân vẫn chọn vàng như một trong những công cụ tích lũy tài sản hàng đầu. Sẽ không có bất kỳ chính sách nào là đũa thần để giải quyết mọi vấn đề. Mỗi thời điểm, một công cụ sẽ phát huy tác dụng cần có của nó.

Chúng ta từng xem chuyện độc quyền sản xuất vàng miếng như cây đũa thần để ổn định thị trường vàng, còn được "khoe thành tích" trên nghị trường Quốc hội. Nay chúng ta cũng không nên xem bỏ độc quyền là một liều thuốc bá bệnh, bởi lẽ hay dở của phương thuốc là ở người thầy thuốc. ■