Những kẻ tìm đường giữa bầu trời

Bầu trời là tấm bản đồ tự nhiên cho khách lữ hành, chiếc la bàn cổ xưa dẫn lối cho các thủy thủ băng qua đại dương mênh mông. Những vì sao dẫn chúng ta đến những chân trời mới và đưa chúng ta trở về nhà an toàn. Cớ sao ta không ngước nhìn trời cao và ngẫm nghĩ như cổ nhân nữa?

Bầu trời là nguồn cảm hứng bất tận cho các thi nhân, các nghệ sĩ. Những đêm dân làng quây quần bên đống lửa, kể cho nhau nghe những câu chuyện về các vị thần hùng mạnh, những anh hùng dũng cảm... đã gắn kết cộng đồng và góp phần định hình nên các nền văn hóa.

Trong khi tổ tiên chúng ta tìm thấy sự gần gũi và hướng dẫn trong ánh sáng lấp lánh của những vì sao thì chúng ta, thế hệ thừa hưởng những tiến bộ khoa học vượt bậc, lại cảm thấy xa lạ và lạc lõng hơn bao giờ hết trước vũ trụ bao la.

Nhìn nhưng không thấy

"Liệu chúng ta đã quên nhìn lên trời"? Gene Tracy, giáo sư danh dự về vật lý tại Đại học William & Mary, đặt câu hỏi để mở đầu bài viết trên Aeon. Theo Tracy, trong khi việc phớt lờ những vì sao từng là điều không thể tưởng tượng thì sự gắn kết ấy giờ đây đã tan vỡ.

Việc khám phá vũ trụ không chỉ giúp chúng ta hiểu hơn về thế giới xung quanh, mà còn giúp chúng ta hiểu rõ hơn về chính mình. Khi nhìn lên bầu trời đêm và chiêm ngưỡng những vì sao xa xôi, chúng ta tự hỏi về nguồn gốc của vũ trụ, về ý nghĩa của sự sống và về vị trí của mình trong vũ trụ này. Chính những câu hỏi đó đã thôi thúc chúng ta khám phá, tìm tòi và không ngừng vươn xa.

Tuy nhiên, khoa học hiện đại đang thay đổi cách chúng ta nhìn nhận vũ trụ. Ngày nay, chúng ta xa rời những vì sao hơn bao giờ hết. Công việc thường nhật của các nhà thiên văn học thuở trước giờ đã được giao phó cho máy móc gần hết. 

Những người từng miệt mài tính toán và quan sát giờ nhường chỗ cho thiết bị tự động, cảm biến quang điện tử và máy tính. Kết quả quan sát vũ trụ được số hóa và lưu trữ.

Cách tiếp cận này có nguy cơ biến khám phá vĩ đại thành tập dữ liệu khô khan. Công nghệ chỉ là công cụ mở ra cánh cửa mới. Quan trọng là cách chúng ta nhìn qua cánh cửa đó, tiếp nhận, cảm nhận và thay đổi cách nhìn về vị trí của mình trong vũ trụ. Để thực sự hiểu và trân trọng các khám phá này, chúng ta cần một trí tưởng tượng sống động.

Chúng ta có thiết bị quan sát tiên tiến, khám phá các thiên hà xa xôi mà tổ tiên chỉ thấy là đốm sáng. Chúng ta biết nhiều hơn nhưng thực sự hiểu được bao nhiêu? Hay chỉ đang thu thập thông tin?

Đi để mở mang

"Chuyện trăng sao" thì liên quan gì đến thực tiễn ngày nay? Chúng ta không chỉ lãng quên bầu trời. Theo hai nhà triết học Andy Clark và David Chalmers, loài người chúng ta dần phát triển một "tâm trí mở rộng" (extended mind).

Ký ức, từng là phần cốt lõi của bản thân, giờ được lưu trữ ngoài cơ thể, trên đám mây dữ liệu. Chúng ta không còn nhớ số điện thoại, email hay địa chỉ đường phố. Thậm chí, những hình ảnh kỷ niệm không còn nằm trong đầu mà được lưu trên server cách xa hàng nghìn cây số. Để đi đến đâu đó, ta bật GPS trên điện thoại, đi theo đốm xanh và nghe giọng hướng dẫn của "chị Google".

Trong quyển Wayfinding: The Art and Science of How We Find and Lose Our Way (tạm dịch: Tìm đường - Nghệ thuật và khoa học của cách chúng ta tìm đường và lạc lối, 2020), tác giả Michael Bond nhận định: chúng ta là sinh vật không gian trong tâm trí lẫn thân thể (We are spatial in mind as well as body). 

Người xưa, bằng một cách tài tình, diễn đạt dễ hiểu hơn: đi để mở mang. Khi chúng ta đi đây đi đó ngoài thế giới thực, bộ não chúng ta cũng "nở ra" để ghi thêm thông tin vào bộ nhớ.

Khả năng định vị không gian là phần cốt lõi của bản chất con người, ảnh hưởng mạnh mẽ đến cách chúng ta suy nghĩ, hành động và cảm nhận. Từ thời tiền sử, khả năng này đã giúp chúng ta khám phá thế giới và thúc đẩy sự phát triển của trí tưởng tượng, trí nhớ và ngôn ngữ.

Hãy tưởng tượng khi tổ tiên chúng ta lần đầu tiên rời khỏi những hang động tối tăm để khám phá thế giới bên ngoài, họ đã phải đối mặt với những thử thách to lớn như tìm nguồn nước sạch, phát hiện những vùng đất màu mỡ và băng qua những khu rừng rậm rạp đầy thú dữ. 

Những thử thách này là những bài kiểm tra sinh tồn, cách để vượt qua những bài kiểm tra này là khả năng định vị không gian chính xác. Ví dụ, khi một nhóm thợ săn phát hiện một đàn thú, họ phải phối hợp với nhau để bao vây và săn bắt. Điều này đòi hỏi họ phải có khả năng ước lượng khoảng cách, xác định hướng di chuyển và phối hợp nhịp nhàng.

Không chỉ vậy, cách chúng ta trải nghiệm không gian còn ảnh hưởng sâu sắc đến tâm lý và nhận thức của chúng ta. Sự tương tác với không gian không chỉ giúp chúng ta định vị bản thân trong thế giới vật lý mà còn nuôi dưỡng những năng lực nhận thức sâu sắc hơn. Chúng ta học cách đo đạc, so sánh, phân loại, từ đó hình thành những khái niệm trừu tượng như thời gian, khoảng cách và kích thước.

Bạn có bao giờ để ý rằng ngôn ngữ của chúng ta thực sự rất "không gian"? Từ những từ chỉ vị trí đơn giản như "trên", "dưới" đến những câu nói hoa mỹ như "tâm hồn bay bổng", tất cả đều mang trong mình yếu tố không gian. 

Ví dụ, khi chúng ta nói "đi lên", "đi xuống", "ở trên", "ở dưới", ta đã vô tình vẽ nên một hệ tọa độ trong không gian. Thậm chí, chúng ta còn dùng ngôn ngữ để nói về những điều trừu tượng. Chẳng hạn, khi nói "sự nghiệp của anh ấy đang đi lên" hoặc "cô ấy cảm thấy lạc lõng", chúng ta cũng đang sử dụng những khái niệm về không gian để diễn tả những trạng thái cảm xúc.

Hiểu biết về vị trí của mình là nền tảng để hiểu biết về bản thân. Việc nhận thức không gian và vị trí gắn liền chặt chẽ với quá trình hình thành ký ức. Nghiên cứu thần kinh học cho thấy não bộ phải kết hợp nhiều giác quan khác nhau để ghi thông tin về những địa điểm chúng ta từng đến, những trải nghiệm chúng ta đã trải qua. Tất cả đều được ghi nhớ và kết nối với nhau, tạo thành một mạng lưới ký ức khổng lồ. 

Chính những ký ức này, đặc biệt là khi chúng gắn liền với cảm xúc mạnh mẽ, giúp định hình bản sắc mỗi người. Khi cảm thức về không gian bị xáo trộn, cảm thức về bản thân của chúng ta cũng trở nên lung lay. Nói cách khác, việc "không biết ta ở đâu" đồng nghĩa với việc "không biết ta là ai".

Tổ tiên chúng ta quan sát vũ trụ thô sơ hơn nhưng kiến thức ấy đặt ra những câu hỏi sâu sắc về bản chất vũ trụ và vị trí của chúng ta trong đó. Tôi là ai? Tôi thuộc về đâu? Tôi đang đi đâu? Làm thế nào để tôi đến đó? Với những tự vấn đó, người xưa đã phát triển một hệ thống trí nhớ mạnh mẽ, cho phép họ thực hiện những chuyến đi hàng trăm dặm trên những vùng đất xa lạ.

Còn chúng ta hôm nay thì sao? Với sự hỗ trợ của công nghệ tiên tiến, chúng ta có thể khám phá và định vị không gian một cách dễ dàng hơn bao giờ hết. Các thiết bị GPS, bản đồ số đã trở thành công cụ không thể thiếu. Tuy nhiên, những câu hỏi về bản chất và vị trí của chúng ta vẫn còn đó.

Công nghệ có thể hỗ trợ, nhưng khả năng định vị và nhận thức không gian vẫn đòi hỏi sự quan sát, suy nghĩ và quyết định từ chính mỗi cá nhân. Khả năng này giúp chúng ta duy trì một mối liên hệ mật thiết với thế giới xung quanh, dù cho khoa học và công nghệ có tiến bộ đến đâu.

Con người từng cho mình là trung tâm của vũ trụ, nhưng khoa học ngày nay chỉ ra rằng vũ trụ không có trung tâm, chúng ta chỉ sống trên một tinh cầu trôi dạt giữa khoảng không vô tận cùng hàng tỉ thiên thể khác.

Trong hành trình khám phá vũ trụ đó, có lẽ cũng chỉ cần làm như những người tìm đường đầu tiên: tìm kiếm một trải nghiệm sống động về nơi chốn và nhận thức về sự hiện diện của mình tại đó.