Mỹ: Khi giáo dục đại học bấp bênh

Nhà xuất bản Springer Nature sở hữu nhiều tạp chí nghiên cứu nổi tiếng như Nature; họ còn tổ chức một cơ sở dữ liệu tìm việc cho các nhà nghiên cứu khắp thế giới được nhiều nhà khoa học sử dụng. Ba tháng đầu năm nay, số lượng các nhà nghiên cứu ở Mỹ đăng ký tìm việc ở nước ngoài tăng vọt 32% so với cùng kỳ năm 2024.

Đồng cỏ xanh hơn ở nước khác?

Tháng 3-2025, tạp chí Nature tổ chức khảo sát với hơn 1.200 nhà nghiên cứu ở các trường đại học, viện nghiên cứu Mỹ. Đến 75% những người tham gia nói họ đang suy nghĩ khả năng dọn đi nước khác (dĩ nhiên những người đang bất an có xu hướng tham gia trả lời khảo sát nhiều hơn).

Ở hướng ngược lại, người nước ngoài nay lưỡng lự, không muốn vào Mỹ làm việc. Số liệu của Springer Nature cho thấy người nước khác nộp hồ sơ để vào Mỹ làm nghiên cứu đã giảm 25% so với năm ngoái. 

Thái độ của các nhà khoa học mới bắt đầu con đường nghiên cứu cũng tương tự. Tìm kiếm vị trí làm nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Mỹ trên website FindAPhD đã giảm đến 40% vào tháng 4-2025 so với cùng kỳ cách đây một năm. 

Mối quan tâm làm tiến sĩ ở Mỹ từ các nghiên cứu sinh châu Âu giảm hơn một nửa. Dữ liệu từ một website khác, Studyportals, cho thấy người Mỹ giảm quan tâm đến việc làm tiến sĩ ở Mỹ trong khi quan tâm nhiều hơn đến khả năng học tiến sĩ ở nước ngoài.

Vì sao nước Mỹ hết còn hấp dẫn với các nhà khoa học, dù đã thành danh hay mới bắt đầu con đường nghiên cứu? Lý do đầu tiên và rõ nhất là chuyện tiền. Chính phủ Mỹ thời Trump đã cắt giảm hàng ngàn khoản tài trợ nghiên cứu trị giá nhiều tỉ đô la. 

Theo website Grant Watch, ít nhất 2,5 tỉ đô la tiền tài trợ nghiên cứu đã bị cắt giảm, làm nhiều nhà nghiên cứu mất luôn tiền lương và khả năng chi trả chi phí nghiên cứu. 

Tương lai còn ảm đạm hơn khi ngân sách dự trù cho năm 2026 sẽ cắt giảm hơn nữa tiền cho nghiên cứu khoa học. Viện Y tế quốc gia (NIH), tổ chức đơn lẻ cấp kinh phí lớn nhất thế giới cho nghiên cứu y sinh, bị cắt giảm đến 40% ngân sách. Quỹ Khoa học quốc gia (NSF), một địa chỉ cấp ngân sách nghiên cứu lớn khác, có thể mất đến 52% ngân sách.

Các khoản cắt giảm này phải được Quốc hội Mỹ thông qua, nhưng nếu đúng là ngân sách bị cắt giảm như thế, tờ The Economist tính toán rằng hơn 80.000 nhà nghiên cứu ở Mỹ sẽ mất việc làm. Kết quả là chi tiêu nhà nước cho nghiên cứu khoa học tại Mỹ sẽ tụt lùi, thua Trung Quốc và châu Âu.

Tiền không phải là vấn đề duy nhất. Nhiều nhà khoa học, nhất là những người có quốc tịch nước ngoài làm việc ở Mỹ, bắt đầu cảm thấy bất an. Trong 4 tháng đầu năm 2025, ít nhất 1.800 nghiên cứu sinh quốc tế bị hủy visa vào Mỹ dù sau đó được cấp lại vào đầu tháng 4. 

Các nhà khoa học cấp cao cho biết họ khó xin visa vào Mỹ dù đã có những dự án nghiên cứu. Nhiều nhà nghiên cứu trẻ hơn kháo nhau không nên về nước thăm nhà vì ngại sẽ không được vào lại Mỹ.

Theo The Economist, cũng có những cáo buộc Chính phủ Mỹ can thiệp vào nghiên cứu của họ. Kevin Hall, nhà khoa học làm cho NIH, đã từ chức sau hai vụ bị can thiệp như thế. 

Vụ đầu tiên, NIH yêu cầu ông Hall biên tập một mục của nghiên cứu nói về "bình đẳng trong y tế" (từ bình đẳng được xem là kỵ húy hiện nay ở Mỹ). Lần thứ nhì Hall xuất bản một nghiên cứu cho thấy thức ăn chế biến sẵn không gây nghiện ở não như thuốc phiện - quan điểm trái ngược với góc nhìn của giới lãnh đạo ngành y tế Mỹ.

Các nước khác tận dụng cơ hội

Đứng trước tình hình này, một số nước đã xem đây là cơ hội tăng cường năng lực nghiên cứu của nước mình. Một số trường đại học Canada đã công bố nguồn tài trợ trị giá hàng chục triệu đô la nhắm đến việc chuyển hướng một số nghiên cứu từ Mỹ sang Canada. 

Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen kêu gọi các nhà khoa học "chọn châu Âu", nhấn mạnh đến nguồn tiền và mạng lưới an sinh của khu vực này. Đại học Helsinki dùng mạng xã hội để nhắm tới các nhà nghiên cứu Mỹ khi hứa hẹn với họ được "tự do suy nghĩ".

Theo tờ South China Morning Post, Trung Quốc tăng cường nỗ lực kêu gọi các nhà nghiên cứu gốc Hoa từ Mỹ hồi hương bằng các khoản lương hậu hĩnh. 

Từ năm 2019 đến 2022, tỉ lệ các nhà nghiên cứu trí tuệ nhân tạo rời Mỹ sang Trung Quốc làm việc sau khi nhận bằng tiến sĩ tăng gấp đôi, từ 4% lên 8%. Còn dữ liệu của Springer cho thấy quý 1 năm nay, số lượng đăng ký tìm việc tại Trung Quốc từ các nhà khoa học đang ở Mỹ tăng 20% so với cùng kỳ.

Một đặc điểm của nền khoa học Mỹ là sự đóng góp rất lớn của người nước ngoài. Từ năm 1901, các nhà nghiên cứu tại Mỹ giành đến 55% giải Nobel, trong đó hơn 1/3 là người sinh ở nước khác. 

Viện Paulson cho biết vào năm 2022, đến 2/3 các nhà nghiên cứu trong lãnh vực AI làm việc ở Mỹ là từ nước ngoài. Chỉ cần mất một tỉ lệ nào đó trong cộng đồng này sẽ có tác động không nhỏ đến sức mạnh khoa học của Mỹ.

Sinh viên Mỹ cũng du học

The New York Times cho biết mặc dù chưa rõ số lượng sinh viên Mỹ sẽ tăng giảm như thế nào trong năm học tới, nhưng qua phỏng vấn nhiều sinh viên tương lai, một tỉ lệ không nhỏ muốn đi nước khác để học đại học vì không muốn việc học bị tác động bởi các xung đột chính trị như đã và đang xảy ra với nhiều đại học Mỹ. 

Tờ báo không có số liệu cụ thể, nhưng kể nhiều câu chuyện riêng lẻ vì sao họ quyết định như thế.

Như Heidi Gilman từng mơ ước vào học ở Đại học California, San Diego nhưng nay quyết định nộp hồ sơ tuyển sinh vào trường Trinity College Dublin tại Ireland. Vỡ mộng về nền chính trị Mỹ, Gilman muốn học về chính trị và chính sách xã hội từ góc nhìn của một nước khác. 

Khi chứng kiến sự cắt giảm nhân sự tại Bộ Giáo dục Mỹ rồi đọc tin nhiều sinh viên bị bắt giam và trục xuất, cô bắt đầu lo lắng cho tương lai: "Tôi có muốn phải bận tâm vì những chuyện như thế hay muốn tập trung vào tiếp nhận nền giáo dục đại học?".

Một câu chuyện khác là của Jessamine Jeter, nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Đại học Washington, Seattle. Khi giáo sư hướng dẫn rời Mỹ sang Canada giảng dạy, Jeter đi theo. Nếu ở lại, cô không còn nguồn tài trợ để tiến hành nghiên cứu theo đề tài đã chọn. 

Còn Aaron Dowd, 18 tuổi, cho biết đã nộp đơn xin vào Đại học Toronto, hai ngày sau cuộc bầu cử tổng thống Mỹ theo lời thúc giục của mẹ. 

Thoạt tiên Canada không nằm trong danh sách chọn lựa của anh, nhưng sau nhiều vụ lộn xộn ở các trường đại học Mỹ, Đại học Toronto trở thành "chọn lựa an toàn nhất" vừa cả cho ngành học lẫn tương lai có thể xin việc làm phù hợp với Dowd.

Nhiều trường hợp chọn học ở nước ngoài vì các đại học Mỹ từng nhận họ nay đổi ý do mất nguồn tài trợ. Kyle Kotanchek vừa lấy bằng thạc sĩ cứ tưởng chắc chắn anh sẽ vào học tiến sĩ ở một đại học Mỹ, nhưng sau khi trường Northwestern đưa anh vào danh sách chờ vì nguồn tài trợ chưa rõ ràng, anh quyết định sang làm tiến sĩ ở Đại học Cambridge, Anh.

Số lượng sinh viên Mỹ đi du học các nước như Canada, Anh hay Hà Lan có thể chỉ chiếm tỉ lệ nhỏ so với đa số vẫn chọn học ở Mỹ, nhưng cộng với tâm lý ngán ngại vào Mỹ du học của nhiều sinh viên nước ngoài sau vụ Harvard bị cấm tuyển sinh quốc tế, tương lai nước Mỹ như một điểm đến du học sinh ưu tiên cân nhắc nay đã lung lay. ■