Một chiều tháng 8-2025, một cơn mưa lớn như trút nước đổ xuống TP.HCM. Ngay sau đó, các bản tin thời sự và mạng xã hội lại tràn ngập những hình ảnh quen thuộc đến nao lòng.

Dòng xe kẹt cứng, bánh xe ngập trong làn nước đen ngòm, nhiều khu dân cư biến thành sông, và người dân bì bõm dắt xe về nhà trong mệt mỏi.

Những con số thiệt hại vì hạ tầng đi sau

Những cảnh tượng này không còn là sự cố bất thường, mà đã trở thành dấu hiệu của sự tê liệt mang tính hệ thống, một căn bệnh trầm kha đang ăn mòn sức sống của đầu tàu kinh tế quốc gia. Sự trì trệ đó bóp nghẹt động lực phát triển, gây thiệt hại kinh tế khổng lồ và làm xói mòn chất lượng sống của hàng triệu người.

Sự quá tải hạ tầng không chỉ gây bất tiện mà còn là gánh nặng kinh tế. Ước tính của Sở Giao thông công chánh TP.HCM và Viện Nghiên cứu phát triển TP.HCM cho thấy ùn tắc giao thông khiến thành phố thiệt hại khoảng 6 tỉ USD mỗi năm (hơn 140 nghìn tỉ đồng). Song song đó, một nghiên cứu khác của Ngân hàng Thế giới ước tính ngập lụt kinh niên gây thiệt hại mỗi năm khoảng 1,3 tỉ USD.

Những con số trên chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Chi phí gián tiếp và dài hạn thậm chí còn lớn hơn. Sức khỏe cộng đồng suy giảm, năng suất lao động hao hụt, căng thẳng tâm lý gia tăng, và bất bình đẳng xã hội trầm trọng thêm khi người thu nhập thấp chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. 

Thực tế tình trạng này kéo dài suốt nhiều năm bất chấp không ít nỗ lực, cho thấy đây là thất bại mang tính hệ thống bắt nguồn từ những nút thắt thể chế sâu xa, chứ không đơn thuần là vấn đề kỹ thuật hay tài chính.

Ba nút thắt cần tháo gỡ

Muốn giải quyết tận gốc, trước tiên cần mổ xẻ đúng các nguyên nhân sâu xa, vốn xuất phát từ sự cộng hưởng của ba nút thắt lớn.

Trước hết là nút thắt khung pháp lý. Luật PPP quy định cơ chế chia sẻ rủi ro doanh thu thiếu cân bằng. Nhà nước chịu một phần thua lỗ khi doanh thu thấp nhưng lại thu một nửa khoản lợi nhuận vượt trội khi doanh thu cao. Cơ chế này bị ví như “quốc hữu hóa lợi nhuận, tư nhân hóa rủi ro”, khiến nhà đầu tư dài hạn e ngại. 

Chưa kể quy định vốn nhà nước không quá 50% tổng mức đầu tư càng làm nhiều dự án hạ tầng lớn khó khả thi. Thêm vào đó, Luật Đất đai 2024 dù có tiến bộ vẫn tồn tại vùng xám ở Điều 79 về thu hồi đất vì “lợi ích quốc gia, công cộng” với tiêu chí chưa rõ ràng, tạo rủi ro pháp lý cho nhà đầu tư.

Nút thắt thứ hai về tài chính, cơ chế ngân sách hiện hành đang bóp nghẹt nguồn lực TP.HCM. Thành phố đóng góp gần 23% GDP cả nước và khoảng 27% tổng thu ngân sách quốc gia, nhưng chỉ được giữ lại 21% số thu ngân sách giai đoạn 2022-2025. Điều này khiến TP.HCM không đủ nguồn lực tái đầu tư cho hệ thống hạ tầng quá tải. 

Thiếu tự chủ tài chính buộc thành phố phải phụ thuộc nặng nề vào nguồn vốn bên ngoài, trong khi nguồn vốn này lại bị cản trở bởi những vướng mắc pháp lý nêu trên. Hệ quả là dự án được lựa chọn theo nguồn vốn sẵn có thay vì nhu cầu cấp bách, tạo nên mạng lưới hạ tầng chắp vá, thiếu đồng bộ, kém hiệu quả.

Nút thắt cuối cùng nằm ở quản trị vùng. Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam (TP.HCM và 7 tỉnh lân cận) chiếm hơn 40% GDP cả nước, với lao động và hàng hóa luân chuyển hằng ngày qua lại các địa giới hành chính. Thế nhưng vùng này lại bị chia cắt trong quản trị. Hội đồng Vùng, cơ quan điều phối hiện nay, đưa ra quyết sách chỉ mang tính khuyến nghị. 

Cuộc đại phẫu toàn diện

Để thoát khỏi tình cảnh trên cần một cuộc “đại phẫu” toàn diện, một chiến lược đột phá với tư duy mới dựa trên ba trụ cột chính sách.

Đầu tiên, tích hợp phát triển nhà ở với giao thông, coi nhà ở xã hội là hạ tầng chiến lược. Hàng triệu lao động đổ về trung tâm mỗi ngày từ các tỉnh lân cận, vùng ven là nguyên nhân trực tiếp gây ùn tắc. Vì vậy giải pháp bền vững nhất không phải chỉ xây thêm đường mà còn cần rút ngắn quãng đường đi lại. 

Cần luật hóa quy định bắt buộc tích hợp nhà ở xã hội và hạ tầng thiết yếu vào mọi quy hoạch khu công nghiệp, khu chế xuất mới, tạo cộng đồng dân cư ngay tại nơi làm việc. Để giải bài toán tài chính, Nhà nước cần kiến tạo các mô hình hợp tác công - tư hấp dẫn, sử dụng các công cụ như ưu đãi thuế, tín dụng ưu đãi; quan trọng nhất là Nhà nước đứng ra giải phóng mặt bằng, tạo quỹ đất sạch cho dự án.

Thứ hai, phát triển hệ thống logistics đô thị thông minh. Song song với dòng người, tối ưu dòng chảy hàng hóa cũng rất quan trọng. Thương mại điện tử bùng nổ đã khiến áp lực giao hàng “chặng cuối” (đến tay người mua) tăng đột biến, góp phần không nhỏ vào ùn tắc. TP.HCM cần phát triển logistics đô thị theo mô hình hai tầng. Tầng một là các trung tâm logistics cấp vùng quy mô lớn, hiện đang bị tắc nghẽn bởi rào cản pháp lý. 

Giải pháp then chốt là sửa đổi những bất cập trong Luật PPP, đặc biệt giúp các điều khoản chia sẻ rủi ro công bằng hơn. Tầng hai là mạng lưới trung tâm gom hàng và điểm phân phối đô thị (urban micro-hubs) bên trong nội đô, học từ mô hình Tokyo. Nhà nước có thể thúc đẩy mô hình này bằng chính sách ưu đãi và kiến tạo hạ tầng dùng chung, chẳng hạn triển khai hệ thống tủ khóa thông minh trên toàn thành phố.

Cuối cùng, cải cách thể chế quản trị, chiếc “chìa khóa” để hiện thực hóa các giải pháp. Hai trụ cột trên dù đột phá cũng vô nghĩa nếu thiếu một bộ máy đủ năng lực và thẩm quyền thực thi. 

Cải cách cần tập trung vào hai điểm mấu chốt sau: một là trao cho TP.HCM quyền tự chủ tài chính lớn hơn (sửa Luật Ngân sách Nhà nước để tăng mạnh tỉ lệ ngân sách được giữ lại, hiện chỉ 21%, kèm cơ chế minh bạch và trách nhiệm giải trình); hai là thay Hội đồng Vùng bằng Cơ quan quản lý vùng kinh tế trọng điểm phía Nam có thực quyền theo luật định, ngân sách độc lập, để điều phối các dự án hạ tầng liên tỉnh. Đây là giải pháp cần thiết để phá vỡ tư duy cục bộ, rào cản lớn nhất đối với sự phát triển chung của toàn vùng.

Triển khai thành công chiến lược toàn diện dựa trên ba trụ cột nêu trên, TP.HCM có thể vượt qua thách thức. Chỉ khi đó thành phố mới có thể bứt phá, củng cố vững chắc vị thế một trung tâm kinh tế năng động, đáng sống hàng đầu cả nước và khu vực.

Trung tâm tài chính quốc tế Đà Nẵng, TP.HCM ‘ra mắt’ cuối năm 2025: Hạ tầng chuẩn bị ra sao?

Ban chỉ đạo Trung tâm tài chính quốc tế tại Việt Nam vừa ban hành kế hoạch hành động triển khai xây dựng Trung tâm tài chính quốc tế tại Đà Nẵng, TP.HCM.