Quanh Hồ Gươm bàn chuyện mấy tòa nhà

Câu chuyện quy hoạch khu vực phía đông hồ Hoàn Kiếm (tức hồ Gươm) nằm ở trung tâm Hà Nội vừa được khởi lên gây xôn xao dư luận, đặc biệt là chủ trương xóa bỏ tòa nhà "Hàm cá mập" để mở rộng quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục. 

Nhưng trong khi xôn xao với sự lựa chọn có vẻ quyết liệt này, công chúng chưa nhìn đâu trong hình hài thành phố của họ một lộ trình rõ ràng và một viễn kiến cho phong cách đô thị tương lai.

Ra đời năm 1993, tòa nhà hơn 30 năm tuổi đời, ở vị trí đắc địa nhất cho kinh doanh ở bên hồ Gươm, luôn được lấy làm tâm điểm cho cuộc tranh luận về cách ứng xử với hồ Gươm - khu vực đã được xếp hạng Cụm di tích quốc gia đặc biệt (*) (cùng với đền Ngọc Sơn).

Hàm cá mập là một tục danh cho tòa nhà 5 tầng có tên chính thức là "Trung tâm thương mại số 1-3-5-7 Đinh Tiên Hoàng", xây trên mặt bằng cũ của hai công trình: Nhà điều hành xe điện và Bách hóa Bờ Hồ. 

Người ta chủ yếu chú ý đến khối nhà có dạng hình móng ngựa trên nền nhà điều hành xe điện cũ do vị trí án ngữ ô phố giữa phố Đinh Tiên Hoàng và Cầu Gỗ, nhìn ra quảng trường ở cửa ngõ vào khu phố cổ.

Theo đề xuất quy hoạch mới, tòa nhà này cùng ô phố Trần Nguyên Hãn - Lý Thái Tổ đối diện đền Ngọc Sơn sẽ bị phá bỏ nhằm mở rộng không gian công cộng cho khu vực hồ Gươm. Một trong những việc phải xử lý là phá dỡ nhiều công trình khác có niên đại lâu hơn Hàm cá mập, thậm chí từ thời Pháp thuộc. 

Trong khi sự chú ý dồn vào tòa nhà Hàm cá mập (cơ bản các ý kiến bày tỏ là đồng thuận phá dỡ) thì các công trình khác trong khu vực cũng rơi vào tầm ngắm, dù im ắng hơn.

Nhưng phần nhiều trong số đó là di sản của một thời kỳ xây dựng trải từ thập niên 1970 đến đầu 1990, tương ứng với giai đoạn hậu chiến, cũng có người gọi là thời kỳ bao cấp. Liệu chúng có gây rắc rối và khó chịu kiểu như người ta đang nói về tòa Hàm cá mập không?

Khát vọng nhiều, cay đắng lắm

Tháng 11-2024, Lễ hội thiết kế sáng tạo Hà Nội do UBND TP Hà Nội và Hội Kiến trúc sư Việt Nam tổ chức đã chọn trục phố Lý Thái Tổ phía đông hồ Gươm nằm trong các tuyến mang tên "Giao lộ sáng tạo", nơi có nhiều công trình làm không gian cho các hoạt động tôn vinh lĩnh vực thiết kế sáng tạo mà Hà Nội đăng ký với tư cách thành viên của Mạng lưới các thành phố sáng tạo (Creative Cities Network) của UNESCO từ 2019. 

Xương sống của lĩnh vực thiết kế ở đây chính là kiến trúc, vì vậy chọn lựa các công trình cũng mang thông điệp rõ rệt: tôn vinh chính các công trình được dùng làm nơi diễn ra các hoạt động. Trong 10 ngày, lễ hội thu hút 300.000 lượt người tham quan, con số lớn nhất sau 4 mùa lễ hội.

Trong số 6 công trình được sử dụng, Cung Thiếu nhi Hà Nội (cũ), Nhà khách Chính phủ là hai công trình nằm kề cận hồ Gươm, đối diện nhau qua vườn hoa Lý Thái Tổ. Cả hai công trình đều có chung một câu chuyện về kết nối cũ mới. 

Cung Thiếu nhi gồm tòa nhà 6 tầng cùng một rạp chiếu bóng nhỏ có phong cách hiện đại kết nối với tòa nhà Ấu trĩ viên theo phong cách cổ điển châu Âu thời Pháp thuộc. Cụm công trình do KTS Lê Văn Lân thiết kế năm 1974, khánh thành năm 1976, tạo ra một dấu ấn hiện đại giữa khu phố cũ. Trong khi đó, Nhà khách Chính phủ vốn là tòa nhà Bắc Bộ Phủ của Dinh Thống sứ thời Pháp, mang phong cách cổ điển đặc trưng có từ năm 1919.

Gần như đồng thời với Cung Thiếu nhi, năm 1973, ở khoảng sân phía sau Nhà khách Chính phủ, một tòa nhà 5 tầng hiện đại do KTS Diêu Công Tuấn thiết kế ra đời, với chức năng là nhà khách của Bộ Ngoại giao, thường gọi là Nhà khách 2 Lê Thạch. 

Tòa nhà nổi bật nhờ hệ ban công của tòa nhà là những tấm bê tông đá rửa có những lỗ hình hoa, đầu hồi có những bức phù điêu hoa văn mosaic trang nhã. 

Tòa nhà 5 tầng màu trắng dường như nhất quán với tòa nhà Cung Thiếu nhi đối diện qua một vườn hoa có tòa nhà bát giác (Nhà Kèn, nơi lính Pháp chơi kèn thời xưa) kiểu Á Đông, tương phản một cách ý nhị với các công trình kiểu cổ điển phương Tây xung quanh.

Một trong những điều mà ban tổ chức lễ hội đặt ra là hướng đến bảo tồn nguyên vẹn các công trình Cung Thiếu nhi và Nhà khách 2 Lê Thạch như dấu ấn của kiến trúc hiện đại thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội trong thế kỷ 20. 

Thực tế thì công trình Hàm cá mập với thiết kế ban đầu của KTS Tạ Xuân Vạn vào đầu thập niên 1990 cũng nhằm tạo ra một sự vừa tương phản vừa kết nối với không gian xung quanh một cách táo bạo, song các "tai nạn" nghề nghiệp của việc thi công và sửa chữa không theo thiết kế, đồng thời sự hạn chế của vật liệu thời điểm bấy giờ đã làm cho công trình trở thành bài học cay đắng.

Hoài cổ kín đáo, hiện đại phơi mình

Điều mà các kiến trúc sư và nhà thiết kế sáng tạo muốn chất vấn là hiện trạng trào lưu xây dựng nhà mới theo phong cách tân cổ điển phục hồi (neoclassical revival) và chiết trung (electicism, chọn lựa nhiều phong cách quá khứ thành một tổ hợp mới) trong khu vực trung tâm. 

Các phong cách này vốn dĩ thịnh hành trong thế kỷ 19 và kéo dài đến đầu thế kỷ 20, thực ra là trộn lẫn với nhau, có thể thấy ở chính các tòa nhà do người Pháp xây thời kỳ đầu thuộc địa, nay được tái hiện với quy mô khối tích lớn hơn và có vẻ như dùng vật liệu bóng bẩy hơn, ví dụ như các khách sạn Apricot hay Four Seasons sắp hoàn thành bên phía tây hồ Gươm.

Nói cho đúng thì các phong cách này đã luôn được lựa chọn sau thời tòa nhà Hàm cá mập ra đời, như các công trình tòa nhà tổ hợp dịch vụ 1 Bà Triệu (hiện là cửa hàng Uniqlo) hay trụ sở Bảo Việt số 8 Lê Thái Tổ, vốn thay thế cho dự án khách sạn Hà Nội Vàng bị đình lại vì dư luận phản đối công trình có khối tích quá lớn bên hồ Gươm. 

Sóng yên bể lặng từ khi tòa nhà Bảo Việt với kiến trúc tân cổ điển ra đời dù với khối tích cũng không hề nhỏ (cao 7 tầng nổi, 1 tầng hầm), cao hơn tòa nhà Hàm cá mập và thậm chí khối tích gấp đôi (diện tích mặt bằng xây dựng 750m2 so với 310m2).

Giải pháp tân cổ điển chiết trung xem ra dễ chấp nhận hơn các tìm tòi theo hướng phong cách hiện đại (modernist). Các công trình bị "bêu" hầu hết là các sản phẩm của phong cách sau: Tòa nhà Bưu điện, UBND thành phố và như đã nói, Hàm cá mập. 

May mắn hơn một chút là nhà hát múa rối Thăng Long, có lẽ do có một ngọn tháp gợi nhớ một cái tháp canh truyền thống (giống cái chòi có mái lá) và mặt đứng lẩn khuất giữa cây xanh và các ngôi nhà phố lô nhô bên cạnh, nên không gây khó chịu cho lắm, mặc dù ngôn ngữ kiến trúc khá thô vụng và khối tích khá lớn so với đền Ngọc Sơn ở trên hồ phía trước.

Tòa nhà Bưu điện, cũng được xây vào khoảng giữa thập niên 1970, thực ra là một sự nhắc lại phong cách Art Deco của tòa nhà triển lãm 93 Đinh Tiên Hoàng kế bên xây từ thập niên 1930, với hệ cột ốp đá xẻ gân, các ban công nửa khối lục lăng và sử dụng hình thức hoa đá bê tông chắn nắng vốn thịnh hành ở miền Nam cùng thời. 

Vấn đề chính yếu là vị trí của nó. Việc có mặt tiền chạy dài 80m với chiều cao 5 tầng kèm theo một tháp đồng hồ hình lập phương trên nóc đã khiến công trình trở nên sừng sững ở bên hồ Gươm. Ra đời hai thập niên sau, trụ sở UBND thành phố cũng tạo ra cảm giác tương tự. Các công trình xuất hiện quá đột ngột trong khung cảnh chung, phơi mình quá lộ liễu trước tầm nhìn từ các phía.

Một số công trình xây mới sau này "thoát án" do khối tích nhỏ hơn cũng như giấu mình trong các tán cây như cụm nhà trong trụ sở Tổng công ty Điện lực miền Bắc. Thêm vào đó, các công trình lân cận đã có bên cạnh cũng mang phong cách hiện đại xây từ thập niên 1940-1950, dùng kiểu cửa trong kính ngoài chớp sơn xanh lá cây phổ biến ở Hà Nội.

Tuy nhiên, khi công trình khách sạn 6 sao Four Seasons đang hoàn thiện mặt ngoài với phong cách tân cổ điển phục hồi, người ta nhận thấy nó còn to hơn tòa Bưu điện nhiều, với 7 tầng kéo dài suốt 90m. 

Cho dù thiết kế điều chỉnh lùi 4 tầng trên cùng vào so với 3 tầng dưới đã xây sát mặt phố, khó mà nói rằng tòa nhà có "mặt tiền khách sạn… mở ra một lối đi sang trọng bằng kim loại và thủy tinh, mang đến một cảm giác riêng tư, tách bạch với đường phố nhộn nhịp" như lời mô tả của đơn vị tư vấn thiết kế (Ibstac Architects & Planners).

Vừa đô thị hóa vừa di sản hóa

Vậy, dường như cứ xây "kiểu Pháp", một cách nói chủ yếu dành cho lối kiến trúc tân cổ điển phương Tây, là yên chuyện?

Thực ra kiến trúc Pháp không chỉ có mỗi phong cách tân cổ điển ngự trị mà quanh hồ Gươm là một diễn biến các phong cách của chừng 70 năm xây dựng trong thời thuộc địa. Lưu ý là chúng ta cũng có 70 năm xây dựng thủ đô sau khi tiếp quản từ Pháp ngày 10-10-1954 (không kể thời gian ngắn ngủi sau Cách mạng Tháng Tám 1945). Thật đáng suy nghĩ về việc ký ức tập thể về khung cảnh hồ Gươm dường như đóng lại ở giai đoạn trước và loại trừ các công trình muộn hơn.

Dấu vết cổ nhất còn thực chứng được là ngôi nhà 3 Hàng Khay, xây theo lối nhà cửa hiệu 3 tầng với số năm xây dựng trên trán tường: 1886. Dường như đây cũng là thời kỳ Tháp Rùa được dựng lên, mang phong cách hỗn hợp với những vòm cửa giống nhà thờ Lớn đương thời. 

Đây là năm người Pháp bắt đầu quy hoạch xung quanh hồ Gươm và con đường Paul Bert (gồm phố Tràng Tiền và Hàng Khay ngày nay) là đường được rải đá đầu tiên ở Hà Nội. Kiến trúc không có gì đặc biệt ngoài vài gờ phào và mi cửa sổ theo phong cách cổ điển.

Sát đó là ngã tư Tràng Tiền - Đinh Tiên Hoàng, với tòa nhà bách hóa Godard, ban đầu mang phong cách cổ điển phục hồi diêm dúa, sau đó vào giai đoạn Thế chiến 2, Toàn quyền Decoux có xu hướng đề cao phong cách hình học đơn giản hóa hậu kỳ Art Deco, tòa nhà được sửa lại, đồng điệu với tòa nhà 93 Đinh Tiên Hoàng đối diện.

Tiếp đó đi quá lên phía Bờ Hồ, kế cận tòa nhà Bưu điện gây tranh cãi sau này, chính là một công trình phong cách hiện đại xây năm 1939-1940, nguyên là Phòng Thương mại và Nông nghiệp Hà Nội, nay là phòng giao dịch Bưu điện quốc tế 6 Đinh Lễ. 

Tòa nhà 3 tầng mở ra hai mặt phố với một sảnh tròn chạy suốt các tầng nhà cùng hệ cột tròn đơn giản, bên trên cửa ra vào là một hệ ô vuông lắp kính chiếu sáng, tạo ra một khung cảnh hiện đại, thoáng đãng. 

Trong khi đó, bên kia đường là tháp Hòa Phong, dấu tích còn lại của ngôi chùa Báo Ân đã bị phá từ cuối thế kỷ 19. Rõ ràng trên một đoạn phố có thể thấy diễn biến phong cách kiến trúc đa dạng và việc cài cắm công trình mới vào khung cảnh này đã có lịch sử từ ban đầu và là tất yếu.

Vậy chúng ta có thể có bài học gì?

Những dấu tích xưa cũ dĩ nhiên có giá trị thực chứng cho khu vực trung tâm lịch sử của Hà Nội cũng như nhiều đô thị có bề dày tuổi đời. Câu chuyện di sản hóa các công trình kiến trúc xét cho cùng là câu chuyện gắn với ý niệm của nhà nước và hệ tư tưởng nền tảng của xã hội. 

Những nhà nước có xu hướng bảo vệ những di sản lâu đời là vì họ tìm thấy ở đó một sự đảm bảo về tính vĩnh cửu của một ý niệm thời hoàng kim. Về phía những nhà nước đề cao sự đổi mới, có lúc tạo ra những công trình kiểu mới hoàn toàn thỏa mãn những viễn kiến cho tương lai.

Dấu hỏi về hình hài tương lai

Trở lại với các công trình được xây dựng sau năm 1954, thực tế hai thập niên chiến tranh đã làm việc xây dựng quanh khu vực hồ Gươm không có nhiều thay đổi. Việc tái thiết Hà Nội sau chiến tranh cho đến thời Đổi mới tương ứng với sự lan tỏa các giá trị về lối sống tập thể trong nền kinh tế bao cấp, cũng như thẩm mỹ của kiến trúc công năng của phong cách hiện đại đang thịnh thời toàn cầu, chúng tương phản với lối kiến trúc nhiều nét hoa mỹ có gốc gác kinh tế tiểu tư sản thời kỳ tiền cách mạng công nghiệp. 

Công trình Nhà khách 2 Lê Thạch thực tế là một lời đáp, một sự đối thoại có tính cách mạng với kiến trúc tân cổ điển hoa mỹ của tòa Bắc Bộ Phủ đằng trước cũng như các công trình thời thuộc địa lân cận. Lễ hội thiết kế sáng tạo Hà Nội 2024 đã chủ ý cho công chúng tiếp cận cả hai công trình như ví dụ của sự sáng tạo trong không gian đô thị, ứng với thông điệp của một thành phố sáng tạo về thiết kế.

Sự vuông vắn và tiết chế trang trí khiến công trình này cùng các công trình cùng phong cách hiện đại của thời hậu chiến đột nhiên trở nên lẻ loi khi vừa khác với di sản thuộc địa lại vừa không chung tiếng nói với phong trào kiến trúc tân cổ điển phục hồi trong hai thập niên đầu thế kỷ 21. 

Ngay sau khi Lễ hội thiết kế sáng tạo kết thúc, công trình Bắc Bộ Phủ được đưa vào trùng tu, còn tòa nhà 2 Lê Thạch đã bị hạ giải rất nhanh chóng. Trong khi đó, tòa nhà Cung Thiếu nhi đã từng có kế hoạch đập bỏ sau khi Cung Thiếu nhi chuyển địa điểm đến vị trí xây mới ở quận Cầu Giấy, để thay thế bằng một tổ hợp đa chức năng mang tính thương mại. Hiện tại dù khu nhà này được tạm thời giữ lại do kiến nghị cần có một trung tâm sinh hoạt văn hóa cho thiếu nhi, song số phận của nó cũng chưa thể chắc chắn.

Có lẽ sự thuyết phục về tính hiện đại lẫn tính đại diện về giá trị kiến trúc của các công trình là chưa đủ để giữ lại chúng, khi tầm nhìn của các nhà quản lý và nhà kinh doanh chú mục vào giá trị bất động sản của những khu đất vàng, khu đất kim cương này. Tòa nhà Hàm cá mập được đề xuất đập bỏ để mở rộng quảng trường được nhiều ý kiến đồng tình, song khi việc đập bỏ tiến hành trên diện rộng, người ta nhận thấy có hẳn một hệ thống đối tượng nổi bật bị chỉ trích lẫn bỏ rơi là các công trình kiến trúc phong cách hiện đại, thường được xây dựng trong hai thập niên sau chiến tranh.

Có thể quá sớm để kết luận, song dường như xu hướng từ bỏ khá quyết liệt các di sản kiến trúc thời kỳ hai thập niên xây dựng đất nước hậu chiến nói lên sự lựa chọn của người hôm nay, cả phía chính quyền lẫn cư dân. 

Điều ưu tư nhất là trong khi xôn xao với sự lựa chọn có vẻ quyết liệt này, công chúng chưa nhìn đâu trong hình hài thành phố của họ một lộ trình rõ ràng và một viễn kiến cho phong cách đô thị tương lai.

(*) Ngày 9-12-2013, Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh hồ Hoàn Kiếm và đền Ngọc Sơn, thuộc quận Hoàn Kiếm, Hà Nội chính thức được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt theo quyết định 2383/QĐ- TTg của Thủ tướng Chính phủ.