Đất hiếm Ukraine trong ván cờ lớn

Trong cuộc họp báo kỷ niệm ba năm chiến sự Nga - Ukraine ngày 24-2 ở Kiev, ông Zelensky nói Hoa Kỳ đã đề nghị một thỏa thuận theo đó "Ukraine phải trả lại hai đô la cho mỗi đô la viện trợ mà nước này nhận được", và khẳng định ông sẽ không ký thỏa thuận khiến "10 thế hệ người Ukraine" phải chi trả.

Câu chuyện xoay quanh thỏa thuận khai thác tài nguyên đất hiếm giữa Ukraine và Hoa Kỳ đã được cổng thông tin độc lập Ukaine StranaNews khái quát trong bài viết ngày 23-2 nhan đề: "Chủ đất. Ông Trump tái khởi động quan điểm về Ukraine ra sao?".

Vì sao ông Zelensky chào mời khoáng sản?

Sau năm 1991, các nước Liên Xô cũ và phe xã hội chủ nghĩa đã đi theo những con đường khác nhau trong vấn đề tài sản. Đông Âu đã mở cửa đón dòng vốn xuyên quốc gia. Dưới thời Tổng thống Alexander Lukashenko, Belarus bắt đầu xây dựng chủ nghĩa tư bản nhà nước.

Nhưng Nga và Ukraine hồi thập niên 1990 đã quyết định vấn đề này theo nguyên tắc "Chỉ người Texas được cướp ngân hàng Texas" (những lời nổi tiếng trong bộ phim cao bồi năm 1960 Bảy tay súng huyền thoại của đạo diễn John Sturges). 

Các tài sản quan trọng được phân phối cho các nhóm tài phiệt đầu sỏ. Tuy các tập đoàn đa quốc gia cũng tham gia, nhưng thị phần và ảnh hưởng của họ rất nhỏ và không được phép đạt tới những "đỉnh cao chỉ huy" của nền kinh tế.

Ở Nga, tranh chấp "ai là chủ" đã được giải quyết khá nhanh chóng - vào giữa những năm 2000, sau khi nhà tài phiệt Mikhail Khodorkovsky bị cầm tù rồi chuyển sang Thụy Sĩ, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã thiết lập quyền tối cao của nhà nước đối với nhóm tài phiệt, khiến họ chấp nhận phụ thuộc vào Điện Kremlin.

Ở Ukraine, cuộc đấu tranh vẫn tiếp diễn. Chỉ khi chiến sự với Nga nổ ra, tranh chấp lâu đời mới được giải quyết có lợi cho nhà nước. 

Cuộc chiến này trên thực tế đã phá hủy giới tài phiệt đầu sỏ Ukraine như một tầng lớp chính trị, thiết lập quyền tối cao rõ ràng của bộ máy nhà nước do tổng thống đứng đầu. Số phận của mọi doanh nghiệp Ukraine đều nằm trong tay Zelensky. Tổng thống giờ có thể phân phối hoặc tước giấy phép khai thác mỏ cho các công ty theo ý mình.

Vì lẽ này, ấn bản Strana News bình luận khi Zelensky đề nghị với Trump về "kim loại đất hiếm", tổng thống Ukraine có vẻ định "bán vịt trời" - hứa hẹn với Trump để đổi lấy viện trợ quân sự tiếp tục cho Kiev từ Mỹ. Tuy nhiên, Trump đã "bắt lấy chính đề xuất của Zelensky và gây bất ngờ khó chịu cho Kiev", Strana News viết.

"Sai lầm chiến lược"?

Đề xuất phát triển chung kim loại đất hiếm của Ukraine được Kiev đưa ra vào tháng 10-2024. Đây là một điểm trong "kế hoạch chiến thắng" mà ông Zelensky trình bày khi đó với tổng thống Joe Biden và ứng viên tổng thống Trump. 

Theo Kiev, việc tiếp cận tài nguyên là để đổi lấy bảo đảm an ninh từ Hoa Kỳ, cụ thể là năng lực răn đe chiến lược phi hạt nhân. Chính quyền Biden đã bác bỏ ý tưởng này vì cho rằng không thực tế, nhưng khi vừa trở lại Nhà Trắng, chính khách - doanh nhân Trump đã bắt lấy cơ hội.

Ngày 3-2, Trump tuyên bố chắc nịch rằng người Ukraine sở hữu "các nguyên tố đất hiếm có giá trị" và "chúng tôi muốn đạt được thỏa thuận với Ukraine để họ trả tiền cho sự giúp đỡ bằng đất hiếm và những thứ khác". 

Ngày 11-2, ông tăng nhiệt khi nói với Fox News: "Tôi đã nói với họ (giới chức Ukraine) rằng tôi muốn 500 tỉ đô la kim loại đất hiếm". Ngày 12-2, Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent mang tới Kiev dự thảo thỏa thuận đầu tiên.

Thế nhưng đề xuất do phía Mỹ đưa ra lại rất khác so với cách Ukraine muốn quản lý nguồn tài nguyên của mình. Các quan chức châu Âu và Ukraine nói với tờ Financial Times rằng ông Zelensky có thể đã "mắc sai lầm chiến lược" khi không đưa ra ý tưởng cụ thể. 

Kết quả là điều tưởng như hấp dẫn được ông Trump lại trở thành cơn đau đầu cho Ukraine khi nhà lãnh đạo Mỹ "ra giá" mà không hề nói gì tới việc đảm bảo an ninh cho Kiev.

Hợp đồng khoáng sản nói gì?

Thỏa thuận được gọi tắt là "hợp đồng khoáng sản" lần đầu tiên được Bộ trưởng Tài chính Mỹ Bessent đặt lên bàn làm việc của tổng thống Ukraine ngày 12-2. 

Nỗ lực thứ hai được Phó tổng thống Mỹ JD Vance giới thiệu bên lề Hội nghị an ninh Munich ngày 14-2. Nhưng các dự thảo đã bị phía Ukraine bác bỏ vì không bao gồm đảm bảo an ninh cụ thể từ Hoa Kỳ nhằm bảo vệ Kiev.

Trong khi đó, Washington liên lục gây áp lực lên Ukraine để ký một thỏa thuận mới, dù chỉ được đàm phán trong hơn 10 ngày. Đến 21-2, theo tờ Times, phía Mỹ đưa ra dự thảo mới, vẫn không hề nêu nghĩa vụ bảo đảm an ninh cho Ukraine hay hứa hẹn hỗ trợ quân sự thêm cho Kiev. Từ "an ninh" thậm chí bị xóa khỏi nội dung so với phiên ngày 14-2, mà chỉ nói Ukraine và Mỹ sẽ tìm cách đạt được "hòa bình lâu dài tại Ukraine".

Thỏa thuận mới lặp lại yêu cầu Kiev từ bỏ một nửa thu nhập từ khai thác tài nguyên thiên nhiên, bao gồm khoáng sản, khí đốt và dầu mỏ, cũng như thu nhập từ cảng và cơ sở hạ tầng khác (khiến báo Anh Telegraph gọi thỏa thuận này là "thực dân hóa nền kinh tế một cách hợp pháp lý"). 

Theo thỏa thuận mới, các khoản thu nhập này sẽ được chuyển vào một quỹ đặc biệt, hình thành từ doanh thu bán tài nguyên mà Hoa Kỳ sẽ nắm giữ 100% cổ phần và Ukraine sẽ phải đóng góp vào quỹ này cho đến khi đạt 500 tỉ đô la.

Thỏa thuận nêu "một phần số tiền thu được từ quỹ sẽ được đầu tư để tái thiết Ukraine", và Hoa Kỳ có ý định "cung cấp hỗ trợ tài chính dài hạn cho sự phát triển kinh tế của Ukraine", nhưng không nêu con số cụ thể. 

Theo Times, cam kết này phù hợp với lập luận của Nhà Trắng rằng "chính sự hiện diện của các lợi ích kinh tế của Mỹ tại Ukraine sẽ ngăn chặn hành động của Nga trong tương lai".

Về phần mình, Ukraine muốn sửa đổi quy mô quỹ và xác định nguồn lực của quỹ chỉ có thể dùng để đầu tư tại Ukraine. 

Một điểm gây tranh cãi khác: Tòa án New York được chỉ định là cơ quan có thẩm quyền giải quyết tranh chấp trong trường hợp xảy ra kiện tụng. Đến đầu tuần này, Ukraine vẫn chưa chấp nhận thỏa thuận. Nhưng các nguồn tin cho rằng Kiev "sẽ buộc phải ký trong tương lai gần - để mở ra cơ hội hợp tác hướng tới một giải pháp hòa bình".■