Từ Bỉ, gà lôi lam mào trắng Việt Nam hồi cố hương

Jan Dams, điều phối viên chương trình chăm sóc chim tại Vườn thú Antwerp (Bỉ), hào hứng gọi đây là "một tin tuyệt vời" mà vườn thú này muốn chia sẻ với thế giới.

Truân chuyên loài chim trĩ

Gà lôi lam mào trắng (Lophura edwardsi, GLLMT) là loài chim thuộc họ trĩ đặc hữu của Việt Nam, trong lịch sử chỉ phân bố tự nhiên ở các vùng rừng ẩm thường xanh trên đất thấp (dưới 300 mét trên mực nước biển) ở các tỉnh Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị và thành phố Huế.

Theo bài viết trên ZOO Science ngày 19-3, dù có kích thước khá lớn, GLLMT vẫn là một ẩn số đối với giới khoa học trong một thời gian dài - tới cuối thế kỷ 19 mới được phát hiện chính thức. 

Thế nhưng, loài chim này gần như vắng bóng trong tự nhiên từ năm 2000 đến nay. "Các nhà khoa học chưa bao giờ có cơ hội nghiên cứu loài chim này trong môi trường tự nhiên. Toàn bộ hiểu biết của chúng ta về GLLMT đều đến từ các quan sát tại các vườn thú hoặc từ những người thu thập chim địa phương trong quá khứ" - Dams nói.

Môi trường sống của GLLMT vốn chịu tác động nặng nề từ nạn phá rừng và hoạt động nông nghiệp. Thêm nữa, các cánh rừng miền Trung Việt Nam cũng bị hủy hoại hoàn toàn trong chiến tranh vì chất độc da cam, bom napalm gây cháy rừng. "Chính con người đã khiến loài chim này gặp muôn vàn khó khăn trong tự nhiên. Trách nhiệm của chúng tôi là khôi phục những gì đã mất" - Dams nhấn mạnh.

Năm 2024, GLLMT được xếp vào nhóm "cực kỳ nguy cấp, có thể đã tuyệt chủng trong tự nhiên" trên Sách đỏ IUCN (Liên minh Bảo tồn thiên nhiên quốc tế), với số lượng cá thể ước tính ngoài tự nhiên từ 0 đến 49 con.

Thời gian cứu GLLMT khỏi tuyệt chủng không còn nhiều, song điều may mắn là vẫn chưa quá muộn. "Hiện tại, tổng số GLLMT trên toàn cầu vào khoảng 1.000 cá thể, tất cả đều được nuôi giữ trong các vườn thú hoặc thuộc những nhà nuôi chim tư nhân. Đây chính là nguồn lực quan trọng để phục hồi loài này" - Dams nói.

Toàn bộ số chim này đều có nguồn gốc từ một nhóm ban đầu gồm 26 cá thể do nhà nghiên cứu chim huyền thoại Jean Delacour mang về điền trang của ông tại làng Clères, Pháp. Từ đó, chúng được phân phối đi khắp thế giới. Đáng tiếc, chiến tranh lại một lần nữa cản trở tiến trình bảo tồn: trong Thế chiến thứ hai, quần thể GLLMT ở châu Âu gần như bị xóa sổ. Tuy nhiên, nhờ nỗ lực của một số nhà nhân giống, loài chim này đã được phục hồi, mở ra hy vọng về một chương trình tái thả thành công trong tự nhiên.

Vậy làm thế nào để cứu một loài khỏi tuyệt chủng? Điều này không hề đơn giản. Trên thực tế, đây là một dự án khổng lồ, đòi hỏi sự phối hợp của nhiều yếu tố quyết định.

Tối ưu hóa đa dạng di truyền

Đa dạng di truyền đóng vai trò then chốt trong việc tái thả một loài vào tự nhiên. Quần thể có nguồn gene càng phong phú thì khả năng thích nghi với môi trường mới càng cao. Con số khoảng 1.000 cá thể trên toàn cầu - trong đó 370 con đang được chăm sóc tại các vườn thú theo chương trình quản lý quần thể EEP của Hiệp hội các vườn thú và thủy cung châu Âu (EAZA) - là nền tảng vững chắc để phục hồi GLLMT.

Tuy nhiên, không phải tất cả các cá thể đều đủ điều kiện tham gia chương trình này. Dams giải thích: "Nếu quần thể có nền tảng di truyền quá hẹp, việc tái thả sẽ gặp nhiều khó khăn hơn. Vì vậy, đảm bảo đa dạng di truyền là điều tối quan trọng". 

Nhóm nghiên cứu trước tiên sẽ xác định những cá thể có ý nghĩa di truyền quan trọng đối với việc bảo tồn loài và nên góp mặt trong quần thể tương lai tại Việt Nam. Họ sử dụng công nghệ giải trình tự gene tiên tiến để đánh giá độ thuần chủng của từng cá thể, sau đó tiến hành phân tích di truyền nhằm xác định phả hệ của chúng.

Dựa trên dữ liệu thu được, các chuyên gia sẽ đưa ra khuyến nghị về nhân giống: Những cá thể nào nhất định phải được đưa về Việt Nam? Con trống này sẽ phù hợp với con cái nào? Từ đây, các nhà khoa học tại Vườn thú Antwerp đã đi đến quyết định cụ thể: một cặp GLLMT sinh tại Vườn thú Antwerp nhưng đang sống tại vườn thú "anh em" Planckendael sẽ được chuyển về Việt Nam.

Cặp chim này sẽ được chăm sóc tại Việt Nam, thế hệ con của chúng sẽ được chuẩn bị cho cuộc sống ngoài tự nhiên. Cuối cùng, những con GLLMT non này sẽ được thả về rừng, khôi phục sự hiện diện của loài tại chính quê hương mình. "Đây là một tin tuyệt vời!" - Dams hào hứng.

Trung tâm nhân giống đã làm tốt nhiệm vụ, nhưng để chương trình đưa GLLMT Việt Nam hồi cố hương thật sự thành công, còn cần có môi trường tự nhiên phù hợp để cặp chim được tái thả một cách an toàn. 

Dams phân tích: "Thiệt hại đối với môi trường sống tự nhiên của loài này là rất nghiêm trọng. Vẫn còn nhiều khu vực cằn cỗi, nơi cây cối không thể mọc lên do đất bị ô nhiễm nặng. Tuy nhiên, may mắn là vẫn còn một số khu bảo tồn thiên nhiên còn nguyên vẹn, nơi chúng ta có thể thả chim trở lại môi trường hoang dã một cách an toàn".

Vẫn chưa thể vội mừng. Còn một thách thức khác: thói quen đặt bẫy động vật hoang dã của dân địa phương. 

"Cần giải quyết vấn đề này trước khi tái thả GLLMT về tự nhiên. Điều này dẫn đến một yếu tố quan trọng khác: sự hợp tác với cộng đồng địa phương. Cần đảm bảo họ có nguồn thực phẩm thay thế, tích cực làm việc với họ và giúp họ hiểu được tầm quan trọng của đa dạng sinh học" - Dams nói thêm.

Về Việt Nam và xa hơn nữa

Theo kế hoạch, cặp GLLMT sẽ từ Vườn thú Planckendael về đến Vinpearl Safari Phú Quốc. Tại đây, chúng sẽ trải qua giai đoạn kiểm dịch trước khi được chuyển đến trung tâm nhân giống để nhân giống chim non, với hy vọng lứa chim con đầu tiên sẽ nở trong năm nay hoặc 2026. Khi đã đủ số lượng, những con chim non này sẽ được thả về tự nhiên.

Theo Dams, quá trình này sẽ đòi hỏi nhiều thử nghiệm và điều chỉnh. Khi quần thể GLLMT đủ lớn, các nhà khoa học sẽ tiến hành theo dõi sự di chuyển, khả năng sống sót và hoạt động sinh sản của chúng thông qua thiết bị định vị. Dữ liệu thu thập được sẽ giúp các chuyên gia điều chỉnh chiến lược tái thả sao cho hiệu quả nhất.

Bên cạnh Vườn thú Antwerp, chương trình này còn có sự tham gia của gần 20 đối tác quan trọng như nhóm cố vấn phân loại bộ gà (Galliformes TAG) thuộc EAZA, Hiệp hội Chim trĩ thế giới, Tổ chức BirdLife International, cùng các vườn thú và tổ chức bảo tồn động vật hoang dã.

Ngoài công việc ở Vườn thú Antwerp, Dams còn là chủ tịch Galliformes TAG. "Tại Việt Nam, chúng tôi hợp tác với Viet Nature, một tổ chức phi chính phủ do bà Phạm Tuấn Anh lãnh đạo. Chính bà là người đầu tiên liên hệ với cộng đồng vườn thú châu Âu, và từ đó, nhóm Galliformes TAG của chúng tôi đã kết nối với họ, mở đường cho việc xây dựng kế hoạch hành động này" - ông chia sẻ.

Các tổ chức này hợp tác trong khuôn khổ Nhóm phục hồi GLLMT, cũng do Dams chủ trì. Theo Dams, việc tái thả được xem là thành công nếu có ba quần thể GLLMT được duy trì ổn định tại ba khu vực khác nhau. Việc phân tán quần thể ra ba địa điểm giúp giảm rủi ro: nếu một khu vực gặp vấn đề, hai quần thể còn lại vẫn có thể tồn tại an toàn.

Thành công của dự án có thể mang lại lợi ích rộng lớn hơn. "Bằng cách tập trung bảo tồn GLLMT - một loài rất được quan tâm trong cộng đồng bảo tồn - chúng tôi có thể bảo vệ cả một khu vực sinh thái quan trọng, nơi sinh sống của nhiều loài khác cũng đang bị đe dọa nghiêm trọng" - Dams nói.

GLLMT chia sẻ môi trường sống với mang lớn (Muntiacus vuquangensis) và voọc chà vá chân đỏ (Pygathrix nemaeus). Thậm chí, sao la cũng từng được phát hiện trong khu vực này. "Thông qua dự án bảo tồn GLLMT, chúng ta có cơ hội bảo vệ không chỉ một loài, mà còn cả hệ sinh thái và cộng đồng địa phương. Thật tuyệt vời khi được góp phần vào một dự án như thế này" - Dams kết luận.