Hàm cá mập: Đập đi, rồi đổi lại gì?

"Có nhìn nó bao giờ đâu mà để ý" - bà Lan thủng thẳng xoay xoay bắp ngô nướng trên cái bếp than. 40 năm ngồi bán hàng nước quanh vòi phun nước Bờ Hồ thì đã có tới hơn 20 năm bà Lan ngồi dưới chân tòa nhà mệnh danh "Hàm cá mập". 

Quán nước của bà từng là điểm hẹn của nhiều thế hệ thanh niên Hà Nội, trong những đêm dài lang thang phố xá. Nhưng chính bà cũng chưa từng ngước lên quá mái hiên tòa nhà mình ngồi. Có thể, đó cũng là tâm thế của nhiều người dân Hà Nội khi đi qua "Hàm cá mập", cho đến tận khi nó sẽ được phá bỏ.

Những thăng trầm lịch sử

"Hàm cá mập" là cái tên thông dụng đến mức, chỉ cần nói ra thì người dân Hà Nội (và những người tới Hà Nội vài lần) đều sẽ biết đang nhắc tới tòa nhà tọa lạc ở vị trí nổi bật nhất tại khu vực quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục.

Nhưng nếu muốn gọi một cách nghiêm túc thì tòa nhà ấy tên là gì? Câu hỏi này chắc chắn rất ít người trả lời được. Theo kiến trúc sư Tạ Xuân Vạn - tác giả thiết kế, công trình này có tên là Trung tâm giao dịch thương mại quốc tế, khởi công năm 1991 và hoàn thành năm 1993. 

Dù năm 1995, trung tâm thương mại quốc doanh đầu tiên của Hà Nội (hoạt động theo mô hình siêu thị) được treo biển tại tòa nhà số 7 Đinh Tiên Hoàng, thì "Hàm cá mập" vẫn cứ đã "chết tên" mãi mãi.

Nhìn từ trên không, tòa nhà "Hàm cá mập" nằm ở đầu mút một… ốc đảo, với mặt trước là đường Đinh Tiên Hoàng - hồ Gươm, mặt sau là phố Cầu Gỗ, và chặn phía đuôi là ngõ Hồ Hoàn Kiếm.

Ngược về thế kỷ 19, phía bắc phố Cầu Gỗ là một cái hồ khá rộng gọi là hồ Thái Cực hay hồ Hàng Đào (trên bản đồ 1885 * gọi là hồ Gia Ngư). Hồ này thông với hồ Gươm bằng một cái ngòi, trên ngòi có bắc một cái cầu gỗ để đi lại. 

Pháp khi chiếm Hà Nội đã cho lấp hồ Gia Ngư mở phố, lấp cả cái ngòi có chiếc cầu gỗ ấy. Trước năm 1890 người Pháp đã gọi là rue du Pont en bois (phố Cầu Gỗ), năm 1945 đổi sang tên Việt là phố Cầu Gỗ cho đến nay.

Cùng với việc mở các đại lộ lấy hồ Hoàn Kiếm làm trung tâm, người Pháp xây dựng hệ thống tàu điện vào năm 1899. Chuyến tàu điện đầu tiên nối Bờ Hồ - Thụy Khuê vào năm 1900. Từ năm 1929, các tuyến tàu điện đều xuất phát từ quảng trường Cây Dừa (Place de Cocotier - tức quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục cạnh hồ Hoàn Kiếm ngày nay). 

Tàu đi theo các ngả lên Yên Phụ, lên chợ Bưởi sang Cầu Giấy, vào Hà Đông, xuống chợ Mơ và Vọng (cũng là 6 cửa ô xưa nối ngoại thành với nội thành). Một mạng lưới đường xe điện đã hình thành, trở thành phương tiện công cộng thông dụng nhất xứ kinh kỳ lúc bấy giờ.

Ở tâm điểm hồ Gươm, nơi có tới 6-7 làn tàu điện đi và đến, là bến tàu điện trung tâm. Đây là nơi bán vé, nghỉ ngơi đổi phiên của lái tàu. Vì thế một buya-rô (bureau - quầy, hay còn hiểu là văn phòng) đã được xây dựng ngay phần đất trống đối diện vòi phun nước Place de Cocotier. 

Dần dần, "ốc đảo" không tên nằm sát hồ Gươm được xây dựng như những gian hàng bán đồ lưu niệm, đồ thủ công, văn phòng phẩm… (truyền thống này được tiếp tục ở mặt phố Đinh Tiên Hoàng cho tới ngày nay).

Sau khi tiếp quản thủ đô năm 1954, chính quyền Việt Nam Dân chủ cộng hòa đổi buya-rô bán vé tàu điện thành cửa hàng Bách hóa tổng hợp số 2 (đánh số theo chuỗi cửa hàng, tương tự giải thích vì sao có tên Bách hóa số 5 Nam Bộ gần ngã tư Cửa Nam).

Những bức ảnh chụp Bách hóa tổng hợp số 2 cho đến những năm 1990 (trước thời điểm được xây dựng lại, trở thành "Hàm cá mập") cho thấy những hàng cột cao, cửa to thoáng rộng, trần mở rộng thành mái hiên bo tròn, và panô tuyên truyền là điểm nhấn chính. 

Trong suốt vài thập kỷ, nơi đây được người Hà Nội gọi là "Bách hóa Bờ Hồ", phân biệt với "Bách hóa Tràng Tiền" cũng nằm ven hồ Hoàn Kiếm.

Trở lại với cái tên "Hàm cá mập", năm 2019 kiến trúc sư Tạ Xuân Vạn chia sẻ trên tạp chí Kiến Trúc rằng ông từng bật khóc sau khi công trình do mình thiết kế được thi công xong, và chủ đầu tư bóp méo nó đến mức "cha đẻ" cũng không nhận ra nổi. 

Dư luận công kích, một nhà phê bình xướng tên "Hàm cá mập", báo chí "đánh" tơi tả. Tới mức, Thủ tướng Võ Văn Kiệt đích thân chỉ đạo yêu cầu chỉnh sửa kiến trúc tòa nhà này.

Lại vẫn chính KTS Tạ Xuân Vạn nhận yêu cầu thiết kế. Qua hai lần sửa chữa vào các năm 1996 và 1998, cuối cùng tòa nhà số 7 Đinh Tiên Hoàng cố định ở diện mạo như ngày nay, với độ lùi của các tầng tạo đường lượn mở, và sơn trắng thay vì sơn đen như trước đó (màu sơn đen dẫn tới cái tên "Hàm cá mập"). 

20 năm sau, KTS Tạ Xuân Vạn mới tiết lộ: khi sửa xong, ông tự tay đi mua vài chú cóc gốm, gắn lên các cột trụ trước tòa nhà, hàm ý con cóc muốn kiện trời cũng đành bất lực, chỉ biết nghiến răng mà thôi.

Đổi lại gì?

Dù có cái tên rất kỳ quặc thì tòa nhà "Hàm cá mập" suốt vài thập kỷ qua đã trở thành một điểm cao hiếm hoi rộng mở cho tất cả du khách và những ai muốn ngắm nhìn khu vực phố cổ từ trên cao.

Năm 2010, người viết bài này công tác tại Đài truyền hình Việt Nam, nhân dịp 1.000 năm Thăng Long đã lên nóc tòa nhà "Hàm cá mập" (và Bưu điện Hà Nội) để ghi hình toàn cảnh. Đó là những thước phim đầu tiên từ góc máy trên cao, được VTV sử dụng rất nhiều sau đó. Trái với "Hàm cá mập" chỉ cần trả tiền cốc cà phê là lên ngồi vắt vẻo, để lên được nóc Bưu điện Hà Nội rất khó, cần xin phép và giấy giới thiệu, giờ giấc khắt khe.

Cho đến lúc này câu chuyện vẫn không khác nhiều. Những công trình có chiều cao lý tưởng ở Hà Nội hầu hết đều không dễ tiếp cận với công chúng. Cột cờ Hà Nội, Bưu điện Hà Nội, nhà thờ Lớn, nhà hát Lớn, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, tháp nước Hàng Đậu… hoặc luôn đóng chặt cửa, hoặc chỉ cho tiếp cận ở khu vực hạn chế bên dưới. 

Phải cảm ơn Tuần lễ thiết kế sáng tạo Hà Nội, bởi nhân đó, hàng vạn người (trong đó chủ yếu là các bạn trẻ) đã được vào tham quan Nhà máy xe lửa Gia Lâm, tháp nước Hàng Đậu, Bắc Bộ Phủ hay tòa tháp cao nhất của Đại học Tổng hợp (trước đây là Viện đại học Đông Dương) - những công trình kiến trúc quan trọng của thủ đô, nhưng xưa nay luôn kín cổng cao tường.

"Hàm cá mập" với 5 tầng mỗi tầng 3 mặt thoáng, lại là chốn hầu như duy nhất cho không biết bao nhiêu lượt người được ngắm hồ Hoàn Kiếm, quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục, phố Cầu Gỗ, Hàng Gai, Đinh Liệt, và cả khu vực phố-hàng với tầm nhìn tuyệt đẹp. 

Những bức ảnh đẹp nhất chụp biển người cờ đỏ sao vàng quanh hồ Gươm mỗi lần Việt Nam vô địch đều được chụp từ "Hàm cá mập". View ngắm pháo hoa đẹp nhất là ở đây, view xem những sự kiện diễu binh, ca nhạc… cũng là ở đây. Thiện cảm với tòa nhà "Hàm cá mập" thực sự đã ăn sâu vào lòng người, hơn là sự ác cảm khởi sinh ra tên gọi đó.

"Công bằng mà nói, công trình đó phản ánh đúng bức tranh của nền kinh tế thời kỳ mở cửa khi mà các "chủ đầu tư" được phép bỏ tiền để làm các công trình do nguồn vốn họ tự thu xếp được (ngoài ngân sách). Và quan trọng nhất, nó là một trong những dự án xây dựng đầu tiên thực hiện việc thi tuyển phương án kiến trúc, điều mà bây giờ chúng ta thấy rất bình thường sau khi Luật Kiến trúc được ban hành và thực thi. Vậy nó cũng có vai trò nhất định ngoài việc phục vụ cho chúng ta bằng ấy năm đấy chứ" - kiến trúc sư Thân Hồng Linh (chủ tịch HĐQT Tổng công ty Tư vấn xây dựng Việt Nam) nêu quan điểm về "Hàm cá mập". 

"Bây giờ nếu thấy cần thiết và thích hợp thì thay nó bằng một công năng khác là bình thường, đáng ủng hộ mà. Mỗi khi có dịp trò chuyện với các đồng nghiệp trẻ về làm nghề tôi thường đem câu chuyện cuộc thi tuyển phương án kiến trúc này kể cho họ. Tôi rất nhớ, KTS Tạ Xuân Vạn, tác giả của công trình là người có biệt tài như thế nào trong việc thuyết trình. Ông hùng biện đến mức, những người ngồi nghe ông bảo vệ phương án cảm thấy nếu mình chưa hiểu ý đồ sáng tác của ông thì sẽ bị coi là ngu dốt. Họ bị thuyết phục bởi kiến thức và hơn cả là câu chuyện đằng sau ý tưởng kiến trúc của ông. Tôi vẫn hỏi các bạn đồng nghiệp trẻ rằng: đằng sau đồ án, bạn muốn kể câu chuyện gì?".

NSND Nguyễn Hữu Tuấn, một người đã sống qua hơn 70 năm ở phố Hàng Ngang - Hàng Đào, hóm hỉnh cho rằng kiến trúc của "Hàm cá mập" bị ám ảnh bởi sự bo tròn của đài phun nước, của địa thế "mũi tàu". Chẳng có cái bo tròn nào cả, đó đơn giản là một khu đất từng đột nhiên thừa ra sau khi lấp đi một chiếc hồ mà thôi. 

Lịch sử là như vậy, kiến trúc cũng là lịch sử, trước tiên được hình thành để phục vụ cho ý chí của con người trong thời đại mình. Nó là một dạng văn bản cho ta hiểu ngữ cảnh của những thời đại đã qua.

Bà Lan - thường được gọi là u Lan - sống ở Mã Mây, và mưu sinh bằng quán trà đá ngay mặt tiền "Hàm cá mập". Bà không ngắm tòa nhà ấy bao giờ.

- Sắp tới tòa nhà này đập bỏ, u sẽ đi đâu?

- Sang bên kia đường - bà Lan hất đầu về phía phố Đinh Liệt - Ở đây cũng làm gì có khách hả con. Người ta chỉ đi qua thôi.