Đây là một lễ giỗ chung, dịp cúng đặc biệt, riêng có của dân kinh đô cho đến cố đô Huế. "Mùa" cúng âm hồn bắt đầu từ ngày 23 và kéo dài đến cuối tháng 5 âm lịch, được toàn xã hội cúng tế, từ mọi nhà dân, xóm chợ, trường học, hội sở...

Sự biến đau thương

Cúng âm hồn ở Huế không phải cúng vong linh chung chung như đối tượng cúng ngày xá tội vong nhân. Âm hồn ở đây là của chiến sĩ trận vong và đồng bào nạn vong trong sự biến Kinh đô thất thủ ngày 23 tháng năm - Ất Dậu 1885.

Tối 4 rạng sáng 5-7-1885, tức 22 và 23 tháng năm - Ất Dậu 1885, triều đình Huế do phụ chính đại thần Tôn Thất Thuyết đã nổ súng tấn công các căn cứ của quân Pháp tại Huế. 

Hành động này trong cảnh rất không cân sức: một bên là quân Pháp khí tài hiện đại và trấn giữ những yết hầu của Kinh thành; một bên là quân Nam triều với vũ khí thô sơ... Cuộc phản công bằng hỏa lực rất mạnh, quân Pháp nhanh chóng chiếm thế thượng phong, chế ngự toàn bộ quân Nam triều.

Khi vua Hàm Nghi được phò giá ra "kinh đô kháng chiến" ở Tân Sở (Quảng Trị), Kinh thành Huế ngập chìm trong khói lửa và xương máu. 

Quân Pháp tràn vào Kinh thành mặc sức đốt phá, tàn sát binh lính và dân thường, cướp bóc của cải cả từ xóm phường cho đến hoàng cung. Hầu hết mọi gia đình trong Kinh thành đều có người chết, do súng đạn, chém giết bởi quân địch, giẫm đạp nhau khi chạy loạn hoặc sẩy chân xuống sông hồ... 

Rất nhiều tài liệu ghi chép về biến cố thảm khốc này cả từ hai phía Pháp, Việt. Đến nay chưa thấy con số người chết cụ thể trong sự biến. Có một điều chắc chắn ngoài số lượng chiến sĩ chết trận, chiếm phần lớn chính là đồng bào chết nạn lên đến nhiều ngàn người.

Chúng tôi không bình luận về nhiều lời khen "anh hùng" một lần đánh tất tay, "thà một phút huy hoàng..." do tướng quân Tôn Thất Thuyết cầm cờ chủ xướng. Lịch sử không có chữ "nếu". Hệ quả là nỗi đau thương tột cùng dành cho dân binh Kinh thành. Vè Thất thủ kinh đô viết: "Trách lòng quan tướng không toàn/Hai bên thiên hạ chết oan rất nhiều/Súng mình nó bắn phiêu phiêu/Súng Tây nó bắn chết nhiều người ta...". 

Cụ Phan Bội Châu viết: "Lô nhô trẻ dìu già, ông nách cháu, chân còn đi, đầu chốc lìa vai/Lao nhao con khóc mẹ, vợ kêu chồng, tiếng chưa ngớt xương đà chất đống/Oan uổng quá mấy ông trên võng, thình lình sét đánh, sống chẳng trọn đời/Tội tình thay lũ bé trong nôi, cắc cớ sao sa, chết đà trắng bụng/Thương mấy cụ khiên sơn nón dấu, nặng nợ cơm vua áo chúa, được da ngựa bọc thây mới sướng, trách vì sao tử bất thành danh...".

Triều đình cúng tế an ủi oan hồn

Ít năm sau sự biến kinh đô thất thủ, tình hình trong Kinh thành Huế xảy ra nhiều chuyện bất an, nhiều vụ hỏa hoạn bất thường. Người ta đồn do những âm hồn vất vưởng gây nên. Thời gian này, chính quyền thuộc Pháp thực hiện quy hoạch lại Kinh thành, người ta phát hiện hàng loạt hố chôn tập thể trong khi đào đắp đường sá, cống rãnh, đã di dời cải táng thành những nấm mồ chung. 

Nhiều cộng đồng dân cư trong Kinh thành đã lập những đàn miếu thờ cúng dân binh thương vong. Triều đình Huế đã cho lập đàn Âm Hồn gần cửa Chánh Nam để cúng tế chiến sĩ trận vong lẫn đồng bào nạn vong, đặt lệ mỗi năm, xem là quốc lễ.

Sách Đại Nam thực lục đệ lục kỷ phụ biên năm 1894 viết: "Lập đàn tế vong hồn. Lúc đầu Bộ Lễ tâu nói năm Hàm Nghi thứ 1 kinh thành có việc, lần ấy những người gặp nạn binh đao phơi xác ngổn ngang, lâu năm biến thành lửa hồn quấy nhiễu dân cư, đến nỗi nhiều khi phát hỏa, xin lập đàn trong thành, mỗi năm trí tế một lần để an ủi vong hồn. 

Bèn chuẩn chọn đất trước Nha Hộ thành dựng đàn, hằng năm đến ngày 24 tháng năm trí tế (phủ Thừa Thiên mua sắm lễ vật, Đề đốc Nha Hộ thành sung chức Khâm mệnh ban tế), bắt đầu từ năm ấy".

Lễ tế ở đàn Âm Hồn thời quân chủ được tổ chức đều đặn và khá quy mô. Năm 1915, Công sứ Orband viết trên B.A.V.H.: "Sau những trận đánh ở Huế thời Hàm Nghi nguyên niên (1885), những người chết trận - theo lời người dân Kinh thành than oán - là ma đã gây nhiều đám cháy. 

Tháng 6-1894, Thượng thư Bộ Lễ xin phép được dựng trong Kinh thành gần cửa Quảng Đức và gần Ly Thiện một đàn để hằng năm đến ngày cúng (24 tháng năm âm lịch); nhiều bàn thờ để đặt các lễ vật cúng cho những nạn nhân chiến tranh. 

Lễ vật gồm có: một con bò, một con dê, một con lợn, xôi, thức ăn chín, nước chè, rượu, gạo, vàng bạc, đèn hương... Một vị quan võ cao cấp được cử theo chiếu vua để điều khiển cúng bái: một quản vệ và hai ông đội hành lễ...". Năm 1916, vị này tiếp tục viết: "Ở Kinh thành có một đợt cúng cô hồn đơn giản nhưng rất cảm động... Vị đề đốc hộ thành đứng chủ lễ và trong buổi lễ có đọc sớ".

Lễ giỗ chung của người dân Kinh thành

Trong nỗi đau thương tột cùng Kinh đô thất thủ đã được người dân Huế biến thành lễ giỗ chung giàu tính nhân văn, đậm nghĩa đồng bào, đều đặn hằng năm, bắt đầu từ 23 cho đến 30 tháng năm âm lịch. 

Trong những ngày này, những thành viên trong Ban điều hành quản lý miếu Âm Hồn trong Thành nội Huế khá tất bật sửa soạn cho lễ cúng 23 tháng năm sắp tới. Ngôi miếu này được lập khá sớm, ít năm sau 1885, khi người ta phát hiện các hố chôn tập thể là hàng trăm nạn nhân sự biến kinh đô thất thủ ven hồ Phu Văn cạnh đó. 

Từ cả trăm năm qua, lễ cúng âm hồn ở miếu Âm Hồn được người dân phổ Phước Lợi tổ chức hết sức trọng thể, đầy đủ lễ vật, nghi thức bài bản.

Ông Lê Viết Nhân, thành viên ban điều hành quản lý miếu Âm Hồn, cho biết kinh phí dành cho việc cúng tế là do người dân đóng góp. Không chỉ người dân trong khu vực lân cận mà rất nhiều người từ đâu xa cũng đóng góp tiền bạc, góp phần cho việc nhang khói tế lễ ngày càng đàng hoàng, tươm tất hơn. 

"Mọi người người nào cũng đóng góp cả. Không riêng ở trong xóm gần miếu đây mà người dân ở xa cũng đến đóng góp, nhất là mỗi dịp cúng âm hồn 23-5 âm lịch hằng năm" - ông Nhân cho biết.

Miếu Âm Hồn và đàn Âm Hồn chỉ là hai nơi tổ chức cúng âm hồn quy mô. Hầu hết mọi nhà dân trong Kinh thành và khu vực trung tâm TP Huế đều tổ chức cúng âm hồn. Cùng với đó là hầu hết các xóm đều có lễ cúng âm hồn. 

Riêng trong mỗi chợ người ta tổ chức loạt lễ cúng, từ lễ chung của cả chợ còn có những lễ cúng riêng của hàng vải, hàng thịt, hàng cá... Lễ cúng cũng được các cơ quan, công sở tổ chức bài bản, trang nghiêm.

Truyền thống lễ cúng âm hồn của Huế luôn có hoa, chuối, nhang đèn, cau trầu, rượu trắng, vàng bạc, giấy tiền, giấy trắng, khoai, sắn, mít, đậu... Vật phẩm không thể thiếu là tô cháo loãng, cơm nắm và muối hột dành cho cô hồn chạy loạn chết đói. 

Một bịch nước trong, thêm nồi nước chè dành cho cô hồn chết khát. Xấp giấy "áo binh" và đám củi đốt thành lửa ngọn để sưởi ấm cho cô hồn chết nước dưới các sông hồ...

********************

Được vua châu phê Đệ nhất xảo thủ, được "tự do" ra vào cung cấm, được phong hàm Hàn lâm viện Kiểm thảo, Hàn lâm viện Biên tu - đó là nghệ nhân Nguyễn Văn Khả, người đảm trách xây dựng và trùng tu hàng loạt công trình thời Nguyễn, đồng thời được cho là tác giả của ngai vàng được công nhận Bảo vật quốc gia vừa bị sự cố nghiêm trọng...

>> Kỳ cuối: "Đệ nhất xảo thủ" làm ngai vàng

Chuyện lạ kinh thành Huế - Kỳ 6: Đá Hờn linh thiêng kỳ lạ

Hai pho tượng cổ quý được cho là của Lê Văn Duyệt và Nguyễn Văn Thành, được gắn với bao chuyện linh thiêng, thần kỳ. Tượng thờ ở miếu Đá Hờn, số 2 đường Nhật Lệ, gần trung tâm Kinh thành Huế.