AI làm báo - bài toán người & tiền

Ứng dụng AI trong tòa soạn rốt cuộc sẽ là bài toán người và tiền và lựa chọn đánh đổi tiện lợi hay bản sắc.

Một thử nghiệm từ Ý

Tháng 3-2025, tờ Il Foglio (Ý) bắt đầu cuộc thử nghiệm kéo dài một tháng: trở thành nhật báo đầu tiên trên thế giới được làm hoàn toàn bằng AI. Hoàn toàn theo đúng nghĩa của nó: "mọi thứ từ bài viết, tít tựa, trích dẫn, đôi khi cả các ý châm biếm" đều do AI thực hiện, theo lời tổng biên tập Claudio Cerasa. Trong một tháng đó, các nhà báo ở Il Foglio chỉ làm mỗi chuyện là đặt câu hỏi cho AI và duyệt qua phần trả lời.

Theo The Guardian, tờ báo dạng khổ lớn gồm bốn trang ra số "Il Foglio AI" đầu tiên, cả bản in lẫn online, vào ngày 18-3. Số báo gồm các bài viết về Tổng thống Mỹ Donald Trump, Tổng thống Nga Vladimir Putin, nền kinh tế Ý… được đánh giá là trình bày rõ ràng, cấu trúc mạch lạc, không có lỗi ngữ pháp, nhưng không có trích dẫn phỏng vấn. Ngoài ra còn có bài viết về khái niệm "situationship" - giới trẻ châu Âu ngày càng né tránh việc gắn bó lâu dài mà thích các mối quan hệ mập mờ - và "thư bạn đọc" do AI tự hỏi tự trả lời.

Sau một tuần thử nghiệm, Il Foglio có bài sơ kết, đại ý: AI viết "sạch nước cản" nhưng điềm đạm quá mức, hoàn hảo một cách buồn tẻ. AI không phạm sai lầm, nhưng cũng chẳng dám mạo hiểm. Nếu phải so sánh, tờ báo AI do bếp núc từ A đến Z là một bữa ăn đủ món nhưng thuần chay, có dưỡng chất mà chẳng gây no. "Nó khiến quý vị suy nghĩ, nhưng không khiến quý vị muốn gọi tác giả để mắng vì viết nhảm. Vì làm gì có tác giả nào" - Foglio AI nói trong bài "tự phê".

Sau một tháng, tổng biên tập Claudio Cerasa cho biết dự án nhỏ, tham vọng của họ, "nói thật là khá thành công". Tiếp tục tinh thần thử nghiệm, Cerasa yêu cầu Foglio AI - "con" AI đã làm báo miệt mài cả tháng trước đó - phỏng vấn ngược lại chính ông. 

Kết quả là bài trò chuyện 8.000 từ, về phản ứng từ tòa soạn và độc giả, bài học rút ra từ việc tích hợp AI vào quy trình báo chí, những khả năng và hạn chế của AI trong lĩnh vực báo chí và tầm nhìn tương lai.

Có thể rút ra 3 ý chính: (1) AI là một công cụ bổ trợ, không phải để thay thế nhà báo con người, tương lai của báo chí vẫn thuộc về các nhà báo, với AI đóng vai trò một đồng minh giúp họ tập trung vào những gì họ làm tốt nhất và không thể thay thế; (2) Khả năng đặt câu hỏi đúng, đưa ra chỉ dẫn rõ ràng về phong cách, giọng điệu và mục tiêu cho AI là một kỹ năng thiết yếu của nhà báo; và (3) AI có thể trở thành một "phòng thí nghiệm" cho các nhà báo trẻ, không chỉ để dạy cách sử dụng AI mà còn để giúp họ viết tốt hơn, đọc tốt hơn và suy nghĩ tốt hơn.

Ta có thể thấy Foglio AI có lý, khi nói mấy lời này, về cuộc thử nghiệm mà nó vào vai chánh: "Chuyện này đáng lắm chứ. Đáng cho những độc giả đã thích thú vạch trần tôi. Cho những ai học được cách viết hay hơn bằng cách bắt tôi viết dở đi. Cho các biên tập viên đã tranh cãi với một AI như thể đó là đồng nghiệp thật sự".

Một bài học từ Hoa Kỳ

Sáng chủ nhật 18-5-2025, ấn bản đặc biệt chào hè của tờ Chicago Sun-Times bắt đầu đến tay người đặt mua dài hạn. Trang bìa là hình một đứa trẻ vui vẻ trong hồ bơi cùng dòng tít lớn: "Cẩm nang tận hưởng mùa hè tuyệt nhất". Người đọc háo hức vì tưởng đó là số đặc biệt tổng hợp đầy đủ các lễ hội mùa hè, nhưng không phải vậy.

Các trang báo đầy ắp những nội dung chung chung, vô thưởng vô phạt - hướng dẫn mắc võng, công thức nấu ăn ngày nóng, mẹo dùng điện thoại… và một danh sách 15 cuốn sách nên đọc trong mùa hè này. Trong đó, có tới 10 tựa sách và phần mô tả là hoàn toàn hư cấu, bịa ra từ đầu đến cuối. 

Mười sáu tiếng sau khi báo phát hành, tác giả lên tiếng thú nhận: danh sách khuyến đọc đó là sản phẩm của AI. Phải mất đúng 24 tiếng sau mới có người phát hiện sai sót và cất tiếng cảnh báo và cần thêm 8 tiếng để Chicago Public Media, công ty mẹ của Sun-Times, chính thức đưa ra đính chính.

Ngày 30-5, đích thân chủ báo - Melissa Bell, CEO của Chicago Public Media - đã biên một bài dài giải thích tường tận vụ việc, gửi lời xin lỗi độc giả, đồng thời trình bày "các bài học rút ra". 

Theo đó, phần nội dung "có vấn đề" không phải do phóng viên của Sun-Times thực hiện, cũng không được ban biên tập duyệt trước khi in. Nó đến từ King Features - một công ty sản xuất và phân phối nội dung (content syndicate). 

Bell nhấn mạnh cả Sun-Times và King Features đều quy định không được dùng AI để viết bài, nhưng "bất chấp điều đó, loạt bài vẫn được in dưới măng sét Sun-Times, và nằm ngay ngắn trên bàn cà phê của độc giả vào sáng chủ nhật".

"AI có góp phần vào nỗi xấu hổ trên toàn quốc của chúng tôi không? Dĩ nhiên là có. Nhưng AI không phải là thứ đã nộp bài, gửi cho đối tác hay đưa lên trang in. Những việc đó do con người làm. Ở từng bước trong quy trình, chính con người đã đưa ra những quyết định khiến chuyện này xảy ra" - Bell viết, và lần lượt chỉ ra 4 "lỗi con người" cụ thể.

Hai lỗi đầu thuộc về tác giả bài viết - cây bút tự do Marco Buscaglia: (1) dùng AI soạn bài và (2) không kiểm tra lại mà gửi luôn cho King Features. Phía King Features có lỗi vì bỏ qua quy trình kiểm tra thông tin hoặc biên tập kỹ lưỡng trước khi gửi sản phẩm của Buscaglia cho các đối tác trên khắp nước Mỹ, trong đó có Sun-Times và Philadelphia Inquirer. 

Và cuối cùng, bộ phận phát hành Sun-Times đã không gửi nội dung này cho bất kỳ ai trong tòa soạn để đọc duyệt, cũng không ghi chú trong báo rằng đây là nội dung của bên thứ ba mà vẫn dùng măng sét của báo.

Có thể xét kỹ sai sót cuối cùng của Sun-Times, vì nguyên nhân sâu xa của nó cũng chính là vấn đề mà nhiều tờ báo gặp phải: tiền! King Features thuộc Tập đoàn Hearst, công ty truyền thông lớn sở hữu hàng chục tờ báo, một mạng lưới truyền hình rộng khắp và hàng trăm ấn bản tạp chí trên toàn cầu. 

Chicago Public Media chọn nội dung bên thứ 3 cho ấn phẩm đặc biệt mùa hè để tiết kiệm chi phí - đội ngũ chính chỉ tập trung lo báo giấy và chăm sóc độc giả online. Bell cho biết đã tin tưởng nội dung từ King Features sẽ đạt quy chuẩn nên bỏ qua khâu kiểm duyệt. 

Sau sự cố, công ty truyền thông này đã cập nhật chính sách biên tập: mọi nội dung cấp phép từ bên thứ ba phải ghi rõ nguồn; không được trình bày như thể do chính tòa soạn sản xuất; và phải được nhóm đặc trách cải tiến cùng các biên tập viên xem xét trước khi xuất bản.

Túi tiền hay bản sắc

Điểm chung có thể rút ra từ chuyện Il Foglio và Sun-Times là một điều mà ai cũng biết - báo chí vẫn sẽ cần đến con người, và một thế lưỡng nan - AI có thể giúp các tòa soạn tiết kiệm chi phí và nguồn nhân lực, nhưng sau đó, chính họ lại tiếc nhớ phần "người" trong sản phẩm báo chí.

Tờ nhật báo Ý nói trong một tháng AI lĩnh xướng, họ thiếu vắng nhiều thứ: không khí tòa soạn, sự mệt mỏi của người gõ bài lúc nửa đêm, cái mưu trí của kẻ biết phải moi thông tin ở đâu. 

AI có thể viết "châu Âu đang đứng trước ngã ba đường", nhưng nó không biết rằng cái ngã ba ấy xuất hiện mỗi thứ hai khi thư ký bộ trưởng nói "bây giờ chưa tiện trả lời". Nó có thể tạo ra dòng tít sáng sủa, nhưng không biết rằng một cái tít đôi khi cần vả vào mặt độc giả đang lơ đãng. 

Lãnh đạo Il Foglio thừa nhận thử nghiệm của họ là một canh bạc: giao giọng điệu, phong cách và lập trường của một tờ báo luôn lấy cá tính làm điểm tựa cho một cỗ máy được huấn luyện bằng các bài báo cũ và các gợi ý hiện tại. Kết quả là một thứ báo chí ngoan ngoãn, an toàn, thiếu cá tính.

AI có thể bắt chước một tờ báo, nhưng vẫn chưa sao chép được những gì làm nên một cá nhân nhà báo và tập thể tòa soạn. Một tuần trước vụ danh sách bịa, Sun-Times từng gây bão mạng vì một lý do khác: trang nhất hài hước công bố tân giáo hoàng bằng dòng tít đầy phấn khích: "DA POPE!". 

CEO Bell tự hào kể trong tâm thư: tấm ảnh chụp anh trai của giáo hoàng khoe trang nhất đó đã lan truyền khắp nơi, và quan trọng là "Sun-Times không có được dòng tít đó từ AI". "Chúng tôi có được nó từ một nhóm biên tập viên đang đùa với nhau trong tòa soạn, rồi tranh luận xem làm sao đưa tin theo cách súc tích, sống động và đúng "chất Chicago" nhất. Kết quả là một trang nhất đầy chất người, bắt trúng khoảnh khắc hân hoan và bất ngờ" - Bell viết.

Mới tuần rồi (13-6), cây bút Matteo Wong của The Atlantic đã phỏng vấn tổng biên tập Il Foglio, và hỏi thẳng ông về vụ bê bối ấn phẩm mùa hè của các đồng nghiệp Mỹ. 

Claudio Cerasa đáp: "Cứ cố dùng AI để thay thế trí tuệ con người sẽ thất bại. AI chỉ có ích cho báo chí nếu được đối xử như một đồng nghiệp mới, một người cần được hướng dẫn". Nhà báo Ý nói thêm rằng trong nghề báo, "ai nghĩ AI là cách để tiết kiệm tiền thì sai rồi". 

Nhưng nỗi lo tài chính đang là tình trạng thường trực của ngành. Một "đồng nghiệp AI" có thể đỡ được tiền lương cho một, ba thậm chí mười người thật, nhưng đánh đổi bằng báo chí vô hồn. Quá nhiều bài toán trước mặt các tòa soạn: con người, cá tính nghề nghiệp và chuyện áo cơm.