Tại sao ông Trump rút Mỹ khỏi thỏa thuận hạt nhân Iran?

Khả năng nối lại thỏa thuận sau 7 năm

Trong bối cảnh căng thẳng quân sự giữa Israel và Iran không ngừng leo thang, Tổng thống Mỹ Donald Trump ngày 19-6 tuyên bố sẽ chờ tối đa hai tuần trước khi quyết định có ủng hộ hành động quân sự nhằm vào Iran hay không, đồng thời nhấn mạnh vẫn còn một cơ hội đàm phán đáng kể với Tehran về chương trình hạt nhân của nước này.

Theo báo cáo ngày 18-6 của tổ chức kiểm chứng Full Fact, kể từ khi Isreal bắt đầu cuộc tấn công phủ đầu nhắm vào Iran rạng sáng 13-6, nhiều người bắt đầu đặt câu hỏi về những nỗ lực trong quá khứ của Mỹ nhằm ngăn chặn Iran có được vũ khí hạt nhân.

Trong đó một số nhân vật phe cấp tiến Mỹ đã đỗ lỗi cho ông Trump khi khiến "thế giới phải gặt trái đắng từ sai lầm lịch sử" vì quyết định rút Mỹ khỏi thỏa thuận hạt nhân Iran năm 2015.

Thỏa thuận hạt nhân Iran ký kết năm 2015, còn gọi là Kế hoạch hành động chung toàn diện (JCPOA), được ký kết giữa Iran và nhóm P5+1 (gồm Mỹ, Trung Quốc, Nga, Pháp, Đức và Anh) thời cựu tổng thống Barack Obama.

Theo nội dung thỏa thuận, Iran cam kết không theo đuổi vũ khí hạt nhân, từ bỏ phần lớn lượng uranium đã làm giàu, ngừng vận hành các cơ sở hạt nhân then chốt và cho phép Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) tiến hành giám sát liên tục. Đổi lại, Iran được hưởng các biện pháp giảm nhẹ trừng phạt kinh tế.

Tuy nhiên đến tháng 5-2018, ông Trump tuyên bố Mỹ đơn phương rút khỏi thỏa thuận và chỉ trích JCPOA là một thỏa thuận "khủng khiếp và không bao giờ nên được ký kết".

Cơ hội bị bỏ lỡ hay thỏa thuận cần rũ bỏ?

Quyết định rút Mỹ khỏi JCPOA của ông Trump nhận được sự ủng hộ từ nhiều nghị sĩ Cộng hòa và một bộ phận Đảng Dân chủ, song cũng vấp phải phản đối rộng rãi từ giới chuyên gia và các nước tham gia ký kết.

Theo Full Fact, sau khi Mỹ rút khỏi thỏa thuận, Tehran bắt đầu giảm dần mức độ tuân thủ, đồng thời đẩy mạnh hoạt động làm giàu uranium. 

Song song đó, Washington cũng tái áp đặt và siết chặt các biện pháp trừng phạt kinh tế toàn diện nhằm gây sức ép lên Iran.

Nói về quyết định của Tổng thống Mỹ Donald Trump, giáo sư Matthew Kroenig từ Đại học Georgetown - người từng phục vụ thời chính quyền ông Obama và chính quyền ông Trump nhiệm kỳ đầu, lập luận rằng do Iran đã vi phạm từ trước khi theo đuổi chương trình hạt nhân không minh bạch trong nhiều năm.

Theo ông Kroenig, việc Mỹ rút khỏi một thỏa thuận đang tiến đến thời hạn kết thúc là quyết định phù hợp với bối cảnh lúc bấy giờ.

Dù vậy nhiều học giả cho rằng hành động của Mỹ đã làm suy yếu cơ chế giám sát quốc tế đối với chương trình hạt nhân của Iran.

Theo giáo sư Lisa Koch của Đại học Claremont McKenna, việc duy trì thỏa thuận hạt nhân JCPOA sẽ giúp đảm bảo Iran tiếp tục nằm trong khuôn khổ giám sát nghiêm ngặt, qua đó ngăn chặn khả năng nước này nhanh chóng đạt được năng lực chế tạo vũ khí hạt nhân.

Ở góc nhìn tương tự, chuyên gia Richard Nephew thuộc Đại học Columbia cho rằng nếu thỏa thuận được duy trì, chương trình hạt nhân của Iran có thể đã được kiểm soát thêm nhiều năm nữa. Quan trọng hơn, điều đó sẽ tạo ra không gian cần thiết để thương lượng một thỏa thuận hạt nhân dài hơn, mạnh hơn.

Theo đánh giá chung của nhiều chuyên gia, quyết định của ông Trump khi đó đã khiến cánh cửa đối thoại khép lại, làm thu hẹp đáng kể các lựa chọn ở thời điểm hiện tại.

Ông Trump có toàn quyền ra lệnh tấn công quân sự tại Iran không?

Căng thẳng Iran - Israel leo thang làm dấy lên tranh cãi quyền quyết định tấn công quân sự thuộc về ông Trump hay Quốc hội Mỹ, và liệu dư luận có thể xoay chuyển cục diện?