Ngày nay đây là tòa nhà 2 của khu Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM, mang số 97 Phó Đức Chính. Có chút ngoại lệ khi trong một tài liệu năm 1933 ghi rằng Công ty SIHBH đặt tại số nhà 128 đường d'Ayot (nay là Nguyễn Thái Bình). 

Thông tin này cho thấy rõ thêm nhà Hui Bon Hoa sở hữu không chỉ ô tứ giác nơi Bảo tàng Mỹ thuật tọa lạc mà còn sở hữu các thửa đất lớn lân cận đó.

Quá trình định hình khu dinh thự "Nhà chú Hỏa"

Trong ô tứ giác tạo bởi các đường Phó Đức Chính, Nguyễn Thái Bình, Calmette và Lê Thị Hồng Gấm, ba tòa nhà hiện tồn làm Bảo tàng Mỹ thuật gồm tòa nhà 1 xưa là dinh thự của ông Huỳnh Trọng Huấn (mang tên Huỳnh Vinh Viễn đường, nay mang số 97A Phó Đức Chính), tòa nhà 2 nói trên và tòa nhà 3 xưa là dinh thự của ông Huỳnh Trọng Bình (nay số 54 Nguyễn Thái Bình).

Ở vị trí đất trống của dự án xây dựng Eximbank, thập niên 1990 có tòa nhà là trụ sở Eximbank và mang số 7 đường Lê Thị Hồng Gấm. 

Đó từng là dinh thự thứ tư (hay tòa nhà 4) của khu Nhà chú Hỏa, nơi ở của bà Trọng Tán và các con, cũng là trụ sở công ty riêng của ông Khánh Tung, con ông Trọng Tán, số 7 đường Hamelin.

Theo vài tài liệu, các tòa nhà của Bảo tàng Mỹ thuật được thiết kế và xây dựng vào khoảng năm 1929 đến 1934. Bộ thông tin cơ bản Du lịch TP.HCM giả định rằng khu nhà được xây dựng trong khoảng thập niên 1920 đến thập niên 1950. Các ý kiến này đều chưa thật chính xác.

Có thể do tang lễ ông Tang Chanh Hui Bon Hoa tổ chức trong tòa hội sở, mà ông mất tháng 1-1934 nên đã có mốc năm 1934 chăng? Bảo tàng Mỹ thuật lưu một bản sao giấy tờ nhà đất đứng tên ông Tang Phien tức Trọng Bình cũng ghi năm 1934. 

Do khi ấy ông Trọng Huấn đang về Hạ Môn để ở và đầu tư kinh doanh, ông Tang Chanh tức Trọng Tán vừa qua đời nên ông Trọng Bình đã phải như đại diện gia đình trong các giấy tờ pháp lý chung của gia tộc. 

Giấy tờ không liên quan đến thời điểm xây dựng nhà mà chỉ xác nhận thời điểm tái đăng bộ (và sau đó tòa nhà - chính là tòa hội sở - rồi cũng được nhập vào tài sản của SIHBH).

Xin nhắc lại, tài liệu ấn loát vào tháng 11-1924 của Đào Trinh Nhất đã có mô tả về dinh thự của Hoàng Trọng Tán ở phía trước chợ Bến Thành, quy mô như một công phủ. Một số ảnh lưu trong bộ ảnh được chụp bởi phi đội 2 Hàng không quân sự Đông Dương cho thấy rõ ràng là tòa nhà làm hội sở đã được xây đầu tiên. 

Ban đầu kiểu dáng của hội sở khớp với các công trình Pháp ở Đông Dương đầu thế kỷ 20, có phần véranda cùng các khung vòm bán nguyệt, mái lợp ngói. Kiến trúc này cũng tương đương những công trình kiểu Phục cổ (Tân cổ điển) xây ở nhiều vùng Đông Á và Đông Nam Á lúc bấy giờ.

Có thể so sánh tòa hội sở của SIHBH với một số công trình tại Hạ Môn mang kiểu thức thường được gọi là "Kah Kee style", do ông Tan Kah Kee (Trần Gia Canh) - Hoa kiều từ Singapore trở về Hạ Môn đầu tư xây dựng vào quãng thời gian đó. 

Ông Trọng Huấn khi ấy đang ở Hạ Môn và Trọng Tán cũng hay đi về nơi quê nhà (có con trai ông Trọng Tán được sinh tại Hạ Môn). Bộ ảnh chụp nói trên (ghi thời điểm tập hợp thành album là tháng 3-1930) còn rất nhiều ảnh khác, thấy đủ cả ba tòa nhà nay đang hiện tồn và không có tòa nhà 4.

Có lẽ đến những năm 1940 khi xây tòa nhà 4, tòa nhà 2 đã được cải tạo: các khung vòm bán nguyệt được đổi thành khung chữ nhật có cửa, phần giữa tòa nhà được cơi thêm thành phòng còn phần mái cũ hai bên được sửa thành sân thượng có vách thoáng phía trước và dàn lam trang trí để công trình nhìn hoành tráng hơn...

Đặc biệt ấn phẩm xuất bản tháng 5-1929, The opening of Aerial Tourism in Indochina (Khai trương du lịch đường không ở Đông Dương), có in ảnh được ghi "Ảnh chụp bởi Compagnie Aérienne Française" cho thấy toàn cảnh khu nhà. 

Vì thế có thể khẳng định rằng cả ba tòa nhà phải được xây xong trước thời điểm đó. Sau này có người ghi rằng ảnh đã được chụp bởi Leon Ropion nhưng thực tế thì ảnh phải được chụp bởi ông Fernand Robbe, giám đốc C.A.F., khi ông ở trên các chuyến bay thử nghiệm tuyến du lịch hàng không (kiêm vận chuyển thư tín) bằng chiếc thủy phi cơ Schreck FBA của công ty cùng phi công của mình là Tixier.

Tờ L'Écho annamite ngày 8-2-1927 có đăng tin về việc ông Hui Bon Hoa (hiểu là ông Tang Chanh) nộp khiếu nại khi bị mất cắp 6m2 kính màu ghép mảnh (vitraux) trị giá 1.000 piastres. Kính màu vitraux là một trong những trang trí đặc sắc trong cụm kiến trúc Bảo tàng Mỹ thuật và chỉ có ở tòa nhà 1 và 3. 

Thông tin này cho biết ít nhất là một trong hai tòa dinh thự làm tư gia đang được xây dựng vào thời điểm năm 1927. Chen Bichun viết rằng tòa Huỳnh Vinh Viễn đường của Trọng Huấn được xây trước tòa dinh thự của Trọng Bình. Điều này cũng hợp lý.

Tòa hội sở tuy xây đầu tiên nhưng đã luôn được chỉnh trang mới theo thời đại. Các tòa dinh thự xây sau lại bảo lưu những họa tiết trang trí kiểu cổ điển hơn: gờ chỉ hoa văn, kính màu, hoa sắt nội ngoại thất đều liên hệ đến phong cách kiến trúc sớm và hoa mỹ hơn phong cách của tòa hội sở ngày nay. 

Tòa nhà 4 được xây sau cùng, xong khoảng năm 1941, với phong cách hiện đại nhất trong bốn tòa. Như đã nói, năm 1941 nó là nơi đặt trụ sở Compagnie Générale de Cultures Indochinoise (S.A.R.) của Khánh Tung. Tòa này được thể hiện rõ trên một bản đồ tuy ấn hành năm 1946 nhưng theo tài liệu 1942.

Rất tiếc đến nay chúng tôi vẫn chưa truy lục được hồ sơ xây dựng gốc của các tòa nhà trong khu Bảo tàng Mỹ thuật. Tham chiếu những công trình gắn với nhà Hui Bon Hoa ở Hạ Môn thì có Tây Lâm biệt thự được nói là ông Trọng Huấn mua bản vẽ thiết kế từ Philippines, nhờ đội thợ xây dựng đến từ Thượng Hải.

Song hành sự phát triển trung tâm Sài Gòn - TP.HCM

Khu đất mà cụm công trình Nhà chú Hỏa tọa lạc trước kia là một phần của đầm lầy Boresse. Một bản đồ Sài Gòn năm 1900 đã vẽ đủ các trục đường giao thông tại khu vực ấy và thể hiện cả một số kiến trúc bám theo mặt đường, tuy nhiên vẫn thể hiện phần bên trong các ô tứ giác (tạo bởi bốn trục đường) là vùng ngập nước.

Theo Tainturier trong sách Saigon - Ba thế kỷ phát triển và xây dựng, dù quy hoạch phát triển đã có từ lâu nhưng phải đến giai đoạn 1911-1917 việc san nền và thoát nước toàn khu vực mới hoàn tất. 

Nhà Hui Bon Hoa thì vốn đã xin san lấp những phần thuộc sở hữu của mình từ rất lâu trước đó. Tháng 10-1925, họ xin lắp đặt đường ống nước thải theo các tuyến đường nay là Nguyễn Thái Bình, Phó Đức Chính, Ký Con, Calmette và Nguyễn Công Trứ. Các khu cư xá của họ xây dựng đã bám theo những trục lộ ấy.

Ở góc độ công trình, tuy chỉ là cụm dinh thự kèm hội sở công ty tư nhân, khu Nhà chú Hỏa có quy mô nổi bật trong khu vực và thậm chí có phần vượt trội so với một vài công thự gần đó, ví dụ như Sở Thiết lộ (Hỏa xa). 

Cùng với sự hình thành của khu thương mại dịch vụ xung quanh các đầu mối giao thông là ga đường sắt và tuyến kênh Bến Nghé, kề cận các trục đại lộ chính nối kết Sài Gòn - Chợ Lớn cùng đầu mối thương mại là chợ mới Bến Thành, khu nhà với các công trình mang thiết kế riêng ấy đã là một địa chỉ luôn được chú ý, mang tính đại diện và đáng nhớ.

----------------------------

Lập nghiệp Sài Gòn cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 có sự giao thoa văn minh phương Đông và phương Tây, các thế hệ nhà Hui Bon Hoa luôn ý thức gìn giữ truyền thống văn hóa bản tộc mình.

Kỳ tới: Giá trị kiến trúc - nghệ thuật Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM

Giải mã lại Chú Hỏa - Đại gia lừng lẫy Sài Gòn - Kỳ 8: Chú Hỏa Huỳnh Trọng Bình

Tang Phien - Huỳnh Trọng Bình sinh ngày 12-8-1893 tại Sài Gòn.