Sách Đường về phương Nam nhỏ gọn, dày 116 trang, gồm các bài viết Quan hệ văn hóa Việt - Pháp đầu thế kỷ XX qua sự kiện triển lãm toàn cầu năm 1900; Nhà nhạc học Julien Tiersot và đờn ca tài tử; Dạ cổ hoài lang: Sự chín muồi của một ý thức sáng tạo mới; Sài Gòn và thời kỳ phôi thai của cải lương; Kỷ niệm một trăm năm cải lương: Góc nhìn từ Paris 1931...

Buổi trình diễn cải lương đầu tiên ở Paris

Với Đường về phương Nam, Nguyễn Lê Tuyên chọn lọc tư liệu trên các báo, tạp chí, tài liệu nghiên cứu trong nước và quốc tế, cung cấp các góc nhìn đa chiều về nghệ thuật truyền thống Việt Nam.

Từ đó, giúp người đọc hiểu hơn về giá trị của nghệ thuật sân khấu cải lương và đờn ca tài tử dưới con mắt của bạn bè quốc tế.

Theo GS Nguyễn Văn Tuấn, phát hiện đáng chú ý nhất được trình bày trong sách là buổi trình diễn cải lương đầu tiên ở Paris vào năm 1931, cùng sự kiện đờn ca tài tử được giới thiệu trong khuôn khổ của Hội chợ triển lãm toàn cầu năm 1900 tại Paris.

Qua một số phát hiện từ nguồn tư liệu Pháp, Nguyễn Lê Tuyên mở ra một góc nhìn mới về nghệ thuật sân khấu cải lương trong chuyến lưu diễn lịch sử "đem chuông đi đánh xứ người".

Vào năm 1931, đoàn Phước Cương cùng với diễn viên chủ lực là cô Năm Phỉ đã có cơ hội quảng bá nghệ thuật sân khấu của Nam Bộ đến khán giả thuộc nhiều sắc dân trên thế giới tại Hội chợ quốc tế ở Paris. 

Theo đó, tuồng cải lương Xử án Bàng quý phi của đoàn Phước Cương, đổi tên thành La Favorite (Sủng phi) trong dịp trình diễn tại Paris được báo chí và khán giả quốc tế vô cùng quan tâm và dành nhiều lời khen ngợi. 

"Một phát hiện đặc biệt hơn là tuồng cải lương Xử án Bàng quý phi được truyền thông Paris so sánh với vở bi kịch kinh điển Bérénice của Jean Racine, nhà biên kịch hàng đầu của Pháp thế kỷ XVII. 

Báo L'Ouest-Éclair đăng hình chụp một cảnh trên sân khấu với diễn viên đoàn Phước Cương và chú thích là buổi trình diễn "Bérénice ở An Nam" tại Hội chợ quốc tế Paris. 

Nhà phê bình André Delacour nói rằng vở Sủng phi rất tương đồng bi kịch Bérénice của nhà biên kịch Racine với "sự mâu thuẫn của niềm đam mê cuối cùng phải thua cuộc trước trách nhiệm và tình yêu hy sinh cho việc nước" - Nguyễn Lê Tuyên viết.

Thêm góc nhìn về đờn ca tài tử

Trong sách, Nguyễn Lê Tuyên cũng trích một phần tham luận Nhạc tài tử: Lost in Translation trình bày lần đầu tại Hội thảo quốc gia của Musicological Society of Australia tại Canberra năm 2012 để cung cấp thêm góc nhìn về đờn ca tài tử. 

Theo TS Nguyễn Lê Tuyên, trước đây, đờn ca tài tử thường được biết đến như là một hình thái âm nhạc nghiệp dư hay âm nhạc không chuyên nghiệp. Người nước ngoài quan tâm đến văn hóa Việt Nam được giới thiệu và trải nghiệm đờn ca tài tử qua lăng kính "musicque des amateurs" trong tiếng Pháp và "amateur music" trong tiếng Anh.

Tuy nhiên, theo ông Tuyên, đã có nhiều bằng chứng quý giá về thuật ngữ "tài tử" từ các tư liệu chữ quốc ngữ và tiếng Pháp xuất bản ở Đông Dương cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX. 

TS Nguyễn Lê Tuyên nêu một số dẫn chứng: 

"Như trong từ điển Đại Nam quấc âm tự vị của ông Huình Tịnh Paulus Của, thuật ngữ "tài tử" được ghi với ba định nghĩa nguyên gốc là: kẻ có tài riêng; kẻ chuyên về cổ nhạc; nhạc công.

Một chi tiết quan trọng cần phải nhấn mạnh là trong các thập niên đầu thế kỷ XX, các nhạc công/ nghệ nhân nhạc cụ cổ truyền đã được xã hội trân trọng gọi là "tài tử", đúng với định nghĩa nguyên gốc theo Huình Tịnh Paulus Của. 

Tư liệu thông tin các chương trình biểu diễn hàng tuần của đài phát thanh Radio Saigon vào thập niên 1930 đã cho thấy cách xưng hô nghiêm túc này trong sinh hoạt văn hóa ở Nam Bộ: "Tài tử và người ca có xảy ra điều chi thì chúng tôi xin sửa đổi chương trình trên đây lại, xin quý vị miễn chấp".

Ca xướng Việt Nam, ngàn năm còn mãi

Đối mặt với sự cạnh tranh từ công nghiệp giải trí hiện đại, sân khấu ca kịch truyền thống của người Việt Nam vẫn giữ được màu sắc riêng.