Việt Nam đang đứng trước một giai đoạn có thể gọi là bước ngoặt lịch sử. Những thách thức từ bên ngoài và yêu cầu đổi mới từ bên trong đang đặt ra yêu cầu phải chuyển mình nhanh chóng, quyết liệt và chủ động, trong đó có giáo dục đại học.

Thách thức từ chuyển đổi số, toàn cầu hóa

Những năm gần đây, "chuyển đổi số" đã trở thành từ khóa phổ biến trong các văn bản chiến lược, các hội thảo chuyên môn và đặc biệt trong các trường đại học. 

Nhưng chuyển đổi số không chỉ đơn thuần là việc đưa máy tính, phần mềm vào quản lý hay giảng dạy trực tuyến. Đó là một sự thay đổi mang tính cách mạng về cách học, cách dạy và cả cách quản trị, sâu xa tác động đến cả văn hóa đại học.

Một số trường đại học tại Việt Nam đã bước đầu triển khai các nền tảng học liệu số, hệ thống LMS, mô hình học tập kết hợp... Nhưng với nhiều cơ sở giáo dục, đây vẫn là chặng đường đầy thử thách do thiếu hạ tầng công nghệ, năng lực tổ chức và cả tư duy quản trị đổi mới.

Trong bối cảnh quốc gia đang xác định chuyển đổi số, khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo là động lực then chốt cho tăng trưởng, đại học cần nắm vai trò trung tâm, không chỉ áp dụng mà còn dẫn dắt tiến trình này.

Nếu công nghệ là lực đẩy nội tại thì toàn cầu hóa là làn sóng bên ngoài thúc đẩy giáo dục đại học thay đổi. Trong khi kinh tế, chính trị thế giới đang có khuynh hướng cạnh tranh, phân hóa thì giáo dục đại học lại ngày càng trở nên xuyên biên giới hơn bao giờ hết.

Hợp tác nghiên cứu quốc tế, chương trình liên kết đào tạo, trao đổi sinh viên, các bảng xếp hạng đại học toàn cầu... đang trở thành tiêu chí đánh giá chất lượng và năng lực hội nhập của mỗi trường đại học. 

Quốc tế hóa đại học không chỉ để quảng bá hình ảnh, thu hút sinh viên mà còn là phương thức nhằm khẳng định năng lực cạnh tranh khi thị trường học thuật ngày càng mở rộng, đồng thời phát huy "sức mạnh mềm" của một nền giáo dục đại học, một đất nước.

Đại học Quốc gia Singapore (NUS) hợp tác với hơn 300 đối tác quốc tế, thu hút hàng nghìn sinh viên quốc tế mỗi năm. Ở châu Âu, sáng kiến "European Universities" đang hình thành những trường đại học xuyên quốc gia là những minh chứng cụ thể.

Tuy nhiên cũng cần phải nhìn nhận nếu không có một chính sách cân bằng và định hướng rõ ràng của Nhà nước, quốc tế hóa có thể làm gia tăng khoảng cách, bất bình đẳng trong giáo dục đại học, giữa các trường trong và ngoài nước, giữa khu vực công lập và tư thục, giữa các thành phố lớn và vùng sâu vùng xa, vùng có điều kiện khó khăn.

Thị trường lao động thay đổi, đại học phải chuyển đổi

Tương lai của việc làm đang dịch chuyển rất nhanh. Nhiều công việc truyền thống có thể mất đi vì tự động hóa, vì trí tuệ nhân tạo trong khi hàng loạt ngành nghề mới đang dần hình thành. Theo Diễn đàn Kinh tế thế giới, gần một nửa kỹ năng của người lao động hiện nay sẽ thay đổi trong vòng năm năm tới.

Trong bối cảnh ấy, giáo dục đại học Việt Nam không thể tiếp tục dạy theo mô hình "học để biết". Đây là lúc phải chuyển sang "học để làm, học để thích nghi và học để học tiếp". Sinh viên cần được trang bị không chỉ kiến thức chuyên môn mà còn kỹ năng mềm, tư duy phản biện, năng lực liên ngành và tinh thần đổi mới sáng tạo.

Sự chuyển đổi này cũng gắn chặt với yêu cầu gắn kết đại học với thực tiễn, đặc biệt là khu vực kinh tế tư nhân, hiện được xác định là động lực quan trọng của nền kinh tế đất nước. Khi doanh nghiệp tham gia sâu vào giáo dục, quá trình đào tạo trở nên thực tế hơn, thiết thực hơn.

Trên thế giới, nhiều quốc gia đã xem đại học là một phần không thể thiếu trong hệ sinh thái phát triển đổi mới sáng tạo, là hạt nhân của phát triển đất nước. Từ trung tâm nghiên cứu đến vườn ươm khởi nghiệp, từ đối tác doanh nghiệp đến cố vấn chính sách công... đại học đang đóng nhiều vai trò, nhiều hoạt động đa dạng, phục vụ nhiều mục tiêu. MIT (Mỹ), NUS (Singapore) hay Viện Công nghệ Technion (Israel) là những ví dụ điển hình cho mô hình đại học kiến tạo quốc gia.

Tự chủ đại học, động lực của động lực

Tự chủ đại học là một trụ cột không thể thiếu trong mọi nỗ lực cải cách giáo dục hiện nay. Từ khi Luật Giáo dục đại học được sửa đổi năm 2018 được ban hành, một số trường đã bắt đầu vận hành theo mô hình mới, có nhiều chuyển biến tích cực.

Quản trị đại học đang chuyển dần từ quản lý hành chính sang quản trị hiện đại, quản trị chia sẻ; cơ chế hội đồng trường quản trị, hiệu trưởng điều hành đang dần được khẳng định, đóng góp vào sự phát triển bền vững của các trường. 

Đặc biệt những kết quả tích cực của một số đại học công lập tự chủ như Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Quốc gia TP.HCM, Đại học Bách khoa Hà Nội, Đại học Kinh tế TP.HCM... là những tín hiệu đáng mừng.

Tuy nhiên cũng cần nhìn nhận thực tế, tự chủ đại học ở nước ta vẫn đang ở giai đoạn đầu. Còn nhiều rào cản về nhận thức, pháp lý, cách hiểu chưa đầy đủ (thậm chí lệch về tự chủ tài chính). Cơ chế tài chính chưa đủ linh hoạt, cơ chế quản lý còn nặng yếu tố hành chính, hệ thống kiểm định, đánh giá chưa đồng bộ và năng lực quản trị còn là điểm nghẽn.

Để tự chủ thật sự là động lực đổi mới, các trường cần không chỉ được "trao quyền" mà còn được "trao niềm tin" cùng với những thiết chế bảo đảm minh bạch, trách nhiệm giải trình và chất lượng thực chất.

Yêu cầu của giai đoạn mới

Hiện nay, môi trường chính sách dành cho giáo dục đại học đang thuận lợi hơn bao giờ hết. Đảng ban hành các nghị quyết, Quốc hội rà soát các luật và Chính phủ đã có các chương trình hành động quốc gia về phát triển giáo dục, khoa học - công nghệ, hội nhập quốc tế, cải cách thể chế, phát triển khu vực tư nhân. Tất cả đang mở ra hành lang pháp lý và nguồn lực cho giáo dục đại học chuyển mình.

Các định hướng trung ương không chỉ cho phép mà còn thúc đẩy đại học trở thành trung tâm đổi mới quốc gia. Giờ đây vấn đề của giáo dục đại học là "làm như thế nào, với tốc độ nào và hiệu quả đến đâu".

Từ đó có thể thấy giáo dục đại học cần tập trung một số hướng đi quan trọng sau đây.

Thứ nhất, tái cấu trúc hệ thống đại học theo hướng đa ngành, tương tác, hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo như nền tảng.

Thứ hai, triển khai tự chủ đại học thực chất, gắn với trách nhiệm giải trình và kiểm định chất lượng đào tạo làm động lực nội sinh.

Thứ ba, đầu tư vào đội ngũ, giảng viên và cán bộ quản lý, không chỉ là số lượng mà là chất lượng, tinh thần đổi mới và năng lực lãnh đạo là đảm bảo.

Ngoài ra cần có cơ chế hợp tác "ba nhà" hiệu quả trong nghiên cứu, ứng dụng, thực hiện nhiệm vụ cốt lõi đổi mới sáng tạo. Xây dựng mô hình học tập mở, linh hoạt, phục vụ học tập suốt đời và quốc tế hóa giáo dục đại học nhằm phát triển bền vững.

Trong tất cả, việc phát triển nguồn lực tài chính đại học đa dạng giữ vai trò thiết yếu, điều này phụ thuộc vào chiến lược, chính sách quốc gia.

Trao thêm quyền thay vì bỏ đại học quốc gia

Trong bối cảnh giáo dục đại học đang thay đổi nhanh chóng, câu hỏi liệu có nên tiếp tục duy trì mô hình đại học quốc gia đang được nhắc lại với nhiều ý kiến trái chiều.