Trong câu chuyện của nhiều người, niềm vui được giảm học phí, bớt gánh nặng học thêm vẫn không thể lấn át nỗi lo mang tên "đóng góp" cho xã hội hóa giáo dục...

"Gánh nặng" xã hội hóa 

Trên một chuyến xe buýt, tôi tình cờ nghe được cuộc hội thoại của hai người cha - một người là tài xế, một người là nhân viên kiểm soát. Họ trao đổi với nhau về câu chuyện học hành của con họ.

Sau khi kể cho nhau nghe thành tích học tập cuối năm của con, họ nói về những thông tin mới như "sang năm sẽ được miễn học phí", "có thể học hai buổi ở trường". 

Trong câu chuyện của họ, tôi thấy những lo lắng xuất hiện liên quan đến những khoản đóng góp mà nhà trường sẽ huy động phụ huynh tham gia để hỗ trợ trang bị cơ sở vật chất, thu nhập cho giáo viên và nhân viên.

Niềm vui được giảm học phí, bớt gánh nặng học thêm vì sao vẫn không thể lấn át nỗi lo "đóng góp"? Gánh nặng tham gia vào xã hội hóa giáo dục của người dân là một thực tế.

Hiện nay chưa có văn bản quy phạm pháp luật nào định nghĩa cụ thể về xã hội hóa giáo dục. Tuy nhiên từ rất lâu, các quốc gia áp dụng xã hội hóa giáo dục đều mong muốn tạo ra quá trình huy động sự tham gia của toàn xã hội vào lĩnh vực giáo dục nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục - bao gồm sự phối hợp của nhà trường, gia đình, cộng đồng và các tổ chức xã hội trong việc hỗ trợ học sinh, sinh viên phát triển toàn diện.

Ở nước ta, giáo dục là một trong những lĩnh vực được phép xã hội hóa nhằm nâng cao chất lượng giáo dục và giảm áp lực cho ngân sách nhà nước; khuyến khích sự đóng góp từ các nguồn lực khác nhau trong xã hội (điều 16 của Luật Giáo dục năm 2019). Bộ GD-ĐT cũng đã có hướng dẫn chi tiết để giúp các nhà trường thực hiện đúng, minh bạch công tác xã hội hóa, đặc biệt là huy động tài trợ.

Như vậy, xã hội hóa giáo dục - một chủ trương đúng đắn, mang theo kỳ vọng về sự phát triển bền vững - liệu có đang bị đánh tráo, biến thành méo mó, phục vụ cho những mục đích khác hay đang được thực thi không đúng khi phổ biến lạm thu, "bổ đầu học sinh", tập trung huy động nguồn lực cơ sở vật chất mà thiếu sự minh bạch?

Các hình thức lạm thu thường gặp dưới danh nghĩa xã hội hóa như quỹ phụ huynh, quỹ lớp, quỹ xây dựng... đóng góp tự nguyện nhưng lại mang tính bắt buộc, mua sắm trang thiết bị không minh bạch, các khoản thu "ngoại khóa" vô lý...

Trong mô hình giáo dục hiện đại, sự cho phép tham gia của các lực lượng ngoài nhà trường vào công tác giáo dục là một tư tưởng mở, tạo điều kiện là huy động nguồn lực đa dạng (trí tuệ, công sức, vật chất) từ cộng đồng, gia đình, doanh nghiệp để cùng chăm lo cho giáo dục; là mục đích thực tiễn cho sự phối hợp giữa gia đình - nhà trường - xã hội trong thực hiện mục tiêu giáo dục. 

Mục tiêu của xã hội hóa giáo dục là tạo động lực phối hợp, nâng cao chất lượng giáo dục sẽ tác động trở lại nâng cao năng lực của nhà trường, giúp cho các hoạt động giáo dục sát với nhu cầu của người học, linh hoạt, có ý nghĩa.

Hậu quả của đánh tráo khái niệm 

Trở lại câu chuyện của hai người cha đã được đề cập ở trên, đây không phải hiện tượng hiếm gặp, họ đang mất niềm tin vào tính liêm chính của ngành giáo dục, ngay cả với những chính sách mới mà đáng lẽ họ được hưởng lợi. 

Với rất nhiều người dân, họ đang chịu gánh nặng tài chính vì sự thực thi sai chủ trương xã hội hóa. Cá biệt là những gia đình có hoàn cảnh khó khăn, khiến họ chịu áp lực rất lớn, thậm chí phải vay mượn để con được đến trường.

Những học sinh thuộc diện khó khăn có thể bị loại khỏi các hoạt động "xã hội hóa" vì gia đình không đủ tiền đóng góp, hoặc thậm chí bỏ học. Các em có thể cảm thấy mặc cảm, tự ti khi gia đình không thể đóng góp như những bạn khác. Còn với đa số phụ huynh, họ vừa lo toan kinh tế, vừa bức xúc vì những khoản thu vô lý nhưng lại không dám lên tiếng vì sợ con bị phân biệt đối xử.

Nhiều nghiên cứu giáo dục đã cảnh báo khi nguồn lực xã hội hóa chỉ tập trung vào tiền mà không đi kèm với sự tham gia chuyên môn, trí tuệ thì mục tiêu nâng cao chất lượng giáo dục sẽ không đạt được, thậm chí còn gây ra sự bất bình đẳng. 

Môi trường giáo dục không lành mạnh, khi "tiền" trở thành thước đo, có thể bị ảnh hưởng tiêu cực, làm mất đi sự hồn nhiên, trong sáng. Hình ảnh của ngành giáo dục bị ảnh hưởng nghiêm trọng, gây ra sự phản cảm trong dư luận.

Hiện tượng phản tác dụng với chủ trương xã hội hóa đã xảy ra. Xã hội thường xuyên xuất hiện vấn đề tiêu cực, tạo ra sự bất bình đẳng, khoảng cách giữa các trường và giữa các học sinh càng bị nới rộng do sự chênh lệch về khả năng đóng góp... làm cản trở sự phát triển bền vững của giáo dục.

'Mổ xẻ' sách giáo khoa xã hội hóa

Theo thứ trưởng Bộ GD-ĐT, bộ sẽ kiến nghị sửa luật theo hướng điều chỉnh quyền phê duyệt danh mục sách giáo khoa, giảm bớt khâu trung gian.