Hợp tác xã: hành chính hay doanh nghiệp?

Cũng như loại hình kinh doanh khác, HTX có những điểm lợi và bất lợi riêng của nó. Bản chất của HTX nhấn mạnh đến “sự bình đẳng” của từng xã viên không phân biệt đóng góp thực tế của họ; không chú trọng nhiều đến mối quan hệ thuận giữa đóng góp, năng lực và lợi ích được hưởng.

Vì vậy, HTX chưa phải là mô hình phù hợp khuyến khích lợi ích cá nhân, lấy lợi ích cá nhân làm động lực chính để phát triển. HTX có thể phù hợp với các hoạt động kinh tế đã “chuẩn hóa”, độ rủi ro thấp và không cần nhiều đến nghiên cứu, sáng tạo để phát triển. Mức độ phát triển kinh tế hiện nay chưa tạo ra nhu cầu xã hội đủ để HTX hình thành và hoạt động đúng với nguyên tắc của nó.

Trong khi số lượng HTX, nhất là HTX dịch vụ nông nghiệp, giảm thì số lượng và qui mô (về vốn, lao động) của trang trại tăng lên rất nhanh trên nhiều vùng cả nước, và trong thời kỳ 1991-1999 số lượng doanh nghiệp tư nhân mới được thành lập hằng năm gấp gần 10 lần số HTX mới thành lập. (Hiện nay số doanh nghiệp mới thành lập gấp 30-40 lần so với số HTX; qui mô vốn bình quân của doanh nghiệp mới thành lập lớn gấp 3-4 lần so với HTX).

Trong hơn 17 năm qua, HTX đã và đang chuyển đổi cùng với sự chuyển đổi chung sang cơ chế thị trường của cả nền kinh tế. Để định hướng cho tiếp tục chuyển đổi, cần xem xét và tính đến một số điểm sau đây.

Trước hết, HTX phải được khẳng định là một trong nhiều loại hình doanh nghiệp, một trong nhiều hình thức tổ chức kinh doanh của kinh tế thị trường với những đặc điểm, lợi và bất lợi của nó. Xét về sở hữu thì HTX thuộc sở hữu tư nhân, của những thành viên.

Vì vậy, HTX cũng như loại hình doanh nghiệp khác tồn tại độc lập, tách biệt không chỉ với các pháp nhân khác mà còn tách biệt cả với các cấp chính quyền.

Trong xây dựng và thực thi luật pháp, chính sách HTX cũng phải được đối xử bình đẳng; có nghĩa là không dành ưu đãi khác (nhiều hơn hoặc ít hơn trên tất cả các mặt: chính trị, tinh thần, kinh tế và xã hội) và riêng biệt cho HTX, xã viên và những người làm việc trong HTX, đồng thời HTX cũng như loại hình doanh nghiệp khác không bị các cấp chính quyền “công cụ hóa” thành bộ phận và thực hiện các chức năng của các cấp chính quyền. Trường hợp có yêu cầu trợ giúp HTX thì đặt nó trong chương trình trợ giúp doanh nghiệp vừa và nhỏ.

Tóm lại, HTX cần được đối xử công bằng, bình đẳng, phải cạnh tranh để tồn tại và phát triển trong cơ chế thị trường. Dù có khác nhau về nguyên tắc tổ chức, nhưng hiệu quả và năng lực cạnh tranh vẫn là yếu tố quyết định thành - bại của HTX.

Cuối cùng, trong xây dựng luật về HTX, cần phải đa dạng hóa loại hình HTX; đồng thời áp dụng linh hoạt và có chọn lọc các nguyên tắc cơ bản của HTX cho phù hợp với điều kiện cụ thể về kinh tế, chính trị, xã hội, lịch sử và xã hội của nước ta.

Cũng như hầu hết các nước khác, không phải những nguyên tắc cơ bản của HTX đều phải được áp dụng nguyên vẹn và không thay đổi.

“Dân chủ” trong quản lý HTX không nhất thiết phải là “mỗi xã viên, một phiếu bầu” không tính đến đóng góp cổ phần của xã viên; “công bằng” không nhất thiết là phải có giới hạn tối đa số vốn góp của từng xã viên và phân chia lợi ích đồng đều giữa các xã viên mà không tính đến mức độ góp vốn cổ phần và đóng góp khác của họ; như loại hình doanh nghiệp khác, HTX không nhất thiết phải bó hẹp trong địa bàn dân cư và vùng lãnh thổ...

Kinh nghiệm ở các nước khác cho thấy áp dụng linh hoạt (không cứng nhắc như hiện nay ta đang theo đuổi) sẽ làm đa đạng hóa loại hình HTX, tạo thêm dư địa và động lực cho HTX phát triển, cạnh tranh được với các loại hình doanh nghiệp khác. Trên thực tế nguyên tắc tổ chức, hoạt động và quản lý của không ít HTX ở nước ta hiện nay đã có thay đổi và tách biệt nhất định với nguyên tắc truyền thống của HTX.