Bỏ cấp huyện: Hãy nhìn từ góc của người dân

Huyện miền núi Kỳ Sơn cách Vinh hơn 300km, đường đi không thuận lợi lắm, đến Vinh còn lâu hơn đi Hà Nội. Ở nhiều tỉnh khác, dù không phải vượt 300km đến thủ phủ, người dân cũng vẫn phải đi lại 50-60km đường miền núi khi cần "lên huyện", chứ chưa nói "lên tỉnh" làm thủ tục hành chính.

Ở một huyện đảo, người dân đã không đi nhận trợ cấp thất nghiệp nữa, vì họ phải vượt biển vào đất liền làm thủ tục thuộc thẩm quyền cấp tỉnh, chi phí tương đương số tiền trợ cấp, theo khảo sát của IPS 2024 về thực hiện thủ tục hành chính. 

Nếu sắp tới không còn 696 đơn vị cấp huyện, người dân ở những địa bàn đó sẽ còn vất vả, đi xa hơn nữa, chẳng hạn từ Kỳ Anh "xuống" Vinh làm những thủ tục được chuyển cho cấp tỉnh; ở huyện đảo họ sẽ cần vượt biển nhiều hơn.

Mô hình chính quyền địa phương 2 cấp có thể giúp tinh gọn và làm gia tăng hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước, giảm chi phí hành chính, giảm bớt thủ tục phiền hà, chính quyền gần dân hơn, đáp ứng kịp thời nhu cầu của người dân. 

Tuy nhiên, những khó khăn của người dân, doanh nghiệp khi không còn cấp huyện như đã nêu ở trên hầu như chưa được thảo luận trên các diễn đàn khác nhau. Mà đây lại chính là những vấn đề thiết thực nhất cần được xem xét kỹ lưỡng để có giải pháp tương ứng, bởi mục tiêu của mọi cải cách đều phải quy về điều quan trọng nhất: phục vụ tốt nhất lợi ích của nhân dân.

Sẽ ra sao ngày sau?

Có lẽ, giấy tờ sẽ như thế nào là câu hỏi đầu tiên nảy ra trong đầu người dân khi nghe đến việc bỏ cấp huyện. Mấy hàng xóm của tôi trong chung cư kể, người trong quê nhắn ra, các bác phải về làm lại giấy chứng nhận quyền sử dụng đất do nhập các phường. 

Giờ bỏ huyện, các loại giấy tờ có phải thay đổi không, như căn cước, giấy khai sinh, giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, giấy đăng ký kinh doanh? Nếu phải thay đổi thì sẽ phát sinh chi phí, thời gian, phiền phức cho từng người dân, doanh nghiệp, và tổng chi phí của toàn xã hội sẽ rất lớn.

Nhìn rộng hơn, hiện nay, rất nhiều luật giao cho chính quyền cấp huyện thẩm quyền ban hành chính sách, quản lý nhà nước, cung cấp dịch vụ công, ví dụ trong quản lý đất đai, tài nguyên thiên nhiên, môi trường, y tế, giáo dục, đăng ký kinh doanh, hộ tịch, an ninh trật tự, ngân sách địa phương, chính sách phát triển kinh tế - xã hội. 

Chẳng hạn, Luật Đất đai mới ra năm 2024 giao chủ tịch UBND cấp huyện quyết định giá đất cụ thể đối với trường hợp giao đất, cho thuê đất, cho phép chuyển mục đích sử dụng đất, thu hồi đất, xác định giá khởi điểm đấu giá quyền sử dụng đất... thuộc thẩm quyền. 

Hoặc, hiện nay bình quân 10 xã sẽ có 1 trường trung học phổ thông. Trường THCS và trường THPT sẽ do chủ tịch UBND cấp huyện quyết định thành lập, ủy ban nhân dân cấp huyện quản lý, UBND xã không thuộc diện được trực tiếp quản lý 2 cấp trường này (quy định trong thông tư 32/2020/TT-BGDĐT).

Khi bỏ cấp huyện, không phân định rõ ràng, cụ thể các nhiệm vụ như vậy thuộc trách nhiệm cấp tỉnh hay cấp xã thì sẽ gây ách tắc công việc của người dân và doanh nghiệp. Sẽ phải sửa đổi các luật chuyên ngành để phân định lại chức năng, nhiệm vụ giữa cấp tỉnh và cấp xã; nhất là các quy định pháp luật liên quan đến tổ chức bộ máy, tố tụng, ngân sách, tài nguyên thiên nhiên, điều kiện kinh doanh, quản lý dân cư... 

Đó là một khối lượng công việc khổng lồ, đòi hỏi mất nhiều thời gian, trong khi đời sống, công việc của người dân, hoạt động của tổ chức, kinh doanh của doanh nghiệp không thể tạm dừng để chờ quy định mới.

Hơn nữa, nếu chính quyền cấp huyện không còn, trong khi cấp xã không được trang bị đủ nguồn lực về con người, cơ sở hạ tầng, năng lực quản lý, việc tiếp nhận nhiều chức năng, nhiệm vụ của cấp huyện sẽ dẫn đến quá tải, gây chậm trễ trong xử lý công việc, ảnh hưởng đến chất lượng chính sách, quản lý, cung cấp dịch vụ công, quyền lợi của người dân.

Thủ tục hành chính khi không còn cấp huyện là một nỗi lo lắng lớn của người dân, doanh nghiệp. Liệu tính liên tục trong thực hiện thủ tục có được duy trì, ví dụ như các dự án, công việc đang chờ cấp huyện phê duyệt tại thời điểm bỏ cấp này thì lúc đó tính sao. Đặc biệt, các thủ tục hành chính sẽ được thực hiện như thế nào khi không còn cấp huyện? Lúc đó, người dân làm thủ tục hành chính ở cấp xã sẽ nhanh hơn, thay vì phải đi lên tận quận, huyện, nhiều khi khoảng cách xa, bây giờ có thể được giải quyết tại xã. Tuy nhiên, đối với những thủ tục hành chính được chuyển cho cấp tỉnh, khoảng cách đã xa lại càng xa, càng khó khăn hơn cho người dân. Nhất là ở những địa bàn rộng, miền núi, hải đảo như đã nêu ở đầu bài viết, khó khăn này lại tăng lên gấp bội.

Một giải pháp hay được nhắc đến khi bàn về bỏ cấp huyện là sử dụng nhiều hơn công nghệ số để cung cấp dịch vụ công trực tuyến. Tuy nhiên, hình thức này vẫn còn nhiều hạn chế, vướng mắc, giảm hiệu quả, khiến nhiều thủ tục chưa thể làm qua mạng, người dân vẫn phải đến trực tiếp trụ sở cơ quan nhà nước. Đó là sự phức tạp của quy trình, thủ tục gốc; khó khăn về công nghệ; trình độ của người dùng; nhiều hạn chế về trang thiết bị, đường truyền Internet kém; gần 1.000 thôn, bản bị "lõm sóng" (báo cáo 2024 của Bộ TT&TT).

Hơn nữa, lâu nay vẫn còn tình trạng "trực tuyến được làm trực tiếp", khi người dân vẫn phải dựa vào sự hướng dẫn trực tiếp hoặc nhờ công chức làm thay thủ tục trực tuyến, nhất là ở cấp huyện và xã. Với tình trạng làm thay như vậy sẽ còn tiếp diễn, khi bỏ cấp huyện, chỉ riêng thủ tục hành chính, công chức cấp xã sẽ phải "gánh" thêm rất nhiều việc; đã quá tải sẽ còn quá tải bội phần.

Nếu bạn ở vùng xa thì...

Với những khó khăn của người dân, doanh nghiệp như vậy, việc bỏ cấp huyện cần phải nghiên cứu kỹ, toàn diện, cải thiện hiệu quả của quản lý nhà nước cần phải song hành với quyền lợi của nhân dân. 

Trước hết, trong thời gian chuyển tiếp, chờ đợi khung pháp luật về thẩm quyền các cấp chính quyền địa phương được sửa đổi, hoàn chỉnh, cần bảo đảm hoạt động thường xuyên, liên tục của các cơ quan, tổ chức, tính liên tục của thủ tục hành chính để không ảnh hưởng đến đời sống, công việc của người dân, doanh nghiệp. 

Trong giai đoạn chuyển tiếp, có thể triển khai thí điểm ở một số địa phương có điều kiện thuận lợi trước, từ đó rút kinh nghiệm, hoàn thiện mô hình rồi mới mở rộng phạm vi thực hiện.

Chính quyền cấp cơ sở nên được thiết kế với một số điểm khác nhau đối với các địa bàn đô thị, nông thôn, biên giới, hải đảo, vì giữa các địa bàn này có những đặc điểm, tính chất khác nhau. 

Nhìn từ góc độ quyền lợi của người dân, doanh nghiệp, đối với các đô thị lớn, các địa phương phát triển, điều kiện tốt hơn nhiều về hạ tầng, giao thông, công nghệ số, hoặc ở các tỉnh địa bàn đồng bằng, không rộng, việc giao cho cấp tỉnh một số thẩm quyền của cấp huyện có thể khả thi hơn. 

Tuy nhiên, ở những khu vực miền núi, vùng sâu, vùng xa, hải đảo, việc duy trì các đơn vị trung gian có thể vẫn cần thiết để đảm bảo quyền lợi cho người dân, nhất là trong cung cấp dịch vụ công, thủ tục hành chính. 

Đó có thể là văn phòng đại diện của tỉnh tại huyện, tương tự các văn phòng đăng ký đất đai hiện nay, thực hiện các chức năng hành chính như quản lý hồ sơ đất đai, đăng ký kinh doanh, dân cư, hộ tịch; được ủy quyền tiếp nhận, xử lý các thủ tục hành chính thuộc cấp tỉnh.

Việc thực hiện thủ tục hành chính ổn định, liên tục, thông suốt, hiệu quả là rất quan trọng để đảm bảo quyền lợi của người dân, doanh nghiệp khi bỏ cấp huyện. Cụ thể, các cơ quan nhà nước không được yêu cầu cá nhân, tổ chức nộp lại hồ sơ đã nộp trước khi sắp xếp. 

Văn bản, giấy tờ đã được ban hành hoặc cấp trước khi thay đổi chính quyền các cấp mà chưa hết hiệu lực hoặc chưa hết thời hạn sử dụng thì tiếp tục được áp dụng, sử dụng cho đến khi hết thời hạn hoặc được sửa đổi, bổ sung, thay thế, bãi bỏ, hủy bỏ, thu hồi bởi cơ quan, chức danh có thẩm quyền khi chính quyền địa phương 2 cấp hoạt động. 

Không nên yêu cầu tổ chức, cá nhân làm thủ tục cấp đổi giấy tờ chưa hết thời hạn sử dụng đã được cơ quan, chức danh có thẩm quyền cấp trước khi bỏ cấp huyện, trừ một số trường hợp pháp luật hiện hành có quy định khác.

Với việc bỏ cấp huyện, trong khi dịch vụ công trực tuyến chưa được hoàn thiện, thủ tục hành chính không theo địa giới hành chính càng cần được áp dụng ở những khu vực có nhiều người dân phải di chuyển khoảng cách xa như vùng miền núi, hải đảo; người tạm trú tại các thành phố lớn đối với những thủ tục hành chính có phát sinh lượng hồ sơ lớn, cho phép công chức, viên chức cấp cơ sở tiếp nhận, xử lý hồ sơ của một số thủ tục hành chính theo ủy quyền của cấp tỉnh.

Về lâu dài, nếu thực hiện tốt việc cung cấp dịch vụ công hoàn toàn trực tuyến, những bất cập về thủ tục hành chính đối với người dân do bỏ cấp huyện sẽ được khắc phục. Để tiến tới viễn cảnh như vậy, có thể bãi bỏ nhiều yêu cầu hiện nay về quy trình, thủ tục không còn phù hợp trong điều kiện kết nối số.

Dữ liệu, chia sẻ, kết nối dữ liệu là điều kiện tiên quyết trong cung cấp dịch vụ hành chính công. Thu hẹp phạm vi hoặc xóa bỏ hoàn toàn các thủ tục hành chính yêu cầu người dân có mặt trực tiếp, thay vào đó là cho phép thực hiện trên môi trường số. Một biện pháp cần thiết nữa là mở rộng các tính năng, công cụ, ứng dụng cung cấp dịch vụ công trực tuyến thân thiện với điện thoại thông minh, đáp ứng nhu cầu của đại đa số người dân đang dùng thiết bị này thay vì máy tính.

Chủ trương này, dù tích cực hay tiêu cực sẽ ngay lập tức tác động đến toàn xã hội, đến tận từng cá nhân, doanh nghiệp với mức độ sâu sắc. Bởi vậy, rất cần tiếng nói của các nhóm khác nhau trong xã hội, từ những người dân cụ thể, các nhóm dễ tổn thương như người khuyết tật, đồng bào dân tộc thiểu số, người nghèo, người dân ở các vùng khó khăn, cho đến các doanh nghiệp, tổ chức, các chuyên gia.

Theo quy định của Hiến pháp, Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật, cần phải hỏi ý kiến, tâm tư của nhân dân về cả lợi ích và khó khăn của chính sách bỏ cấp huyện, các giải pháp khắc phục khó khăn cho người dân trong quá trình xây dựng và thực hiện chính sách cụ thể. 

Vào kỳ họp giữa năm 2025, Quốc hội sẽ thảo luận, xem xét các nội dung liên quan đến bỏ cấp huyện. Với tư cách là đại diện cho quyền, lợi ích của nhân dân, Quốc hội, đại biểu Quốc hội là những người đầu tiên cần đưa tiếng nói của những người dân như ở huyện Kỳ Sơn, các huyện đảo vào quá trình xây dựng chính sách rất lớn này.